Chcieliśmy w naszej Deklaracji możliwie wyraźnie politycznie i światopoglądowo określić się, przeprowadzić linie graniczne pomiędzy naszymi poglądami a poglądami naszych politycznych i ideowych przeciwników. Zdefiniowaliśmy się jednoznacznie jako demokratyczna organizacja młodej, pracującej inteligencji. Nawiązaliśmy do dziedzictwa ideowego ruchów niepodległościowych, do tradycyjnej polskiej demokracji. Zadeklarowaliśmy gotowość współpracy z każdym ruchem demokratycznym, stojącym na gruncie polskiej państwowości, wypowiadając równocześnie zdecydowaną walkę wszelkim mchom faszystowskim i komunistycznym, będącym zaprzeczeniem demokracji i działającym na szkodę państwa. Zapisaliśmy, że .jesteśmy organizacją całkowicie samodzielną i nie znajdujemy odpowiednika w żadnej działającej obecnie organizacji starszego pokolenia". Nasza Deklaracja zaczynała się od słów: „Obecny stan polityczny, gospodarczy i kulturalny Polski musi ulec zasadniczej przebudowie". Wypowiedzieliśmy się za demokracją parlamentarną z silnym rządem i niezależnymi sądami. Zadeklarowaliśmy gotowość zwalczania każdej próby narzucenia Polsce obcego jej ustroju. Jeśli chodzi o przebudowę społeczno-gospodarczą, stwierdziliśmy, wychodząc z analizy ówczesnego stanu kraju, że: „W ramach dzisiejszego ustroju wolno-kapitalistycznego jest niemożliwe usunięcie wyzysku, realizowanie sprawiedliwości społecznej, a przede wszystkim zapewnienie każdemu dostatecznych warunków bytu". Opowiedzieliśmy się za przebudową struktury agrarnej, parcelacją wielkich majątków i oparciem rolnictwa na niepodzielnych i stanowiących indywidualną własność gospodarstwach, za uspołecznieniem kluczowego przemysłu, utrzymaniem wolnej konkurencji i przejęciem obcego kapitału z długoterminowym odszkodowaniem.

Dwa rozdziały naszej Deklaracji poświęciliśmy palącym wtedy problemom mniejszości, z których część coraz wyraźniej zdradzała tendencje separatystyczne. We Lwowie i całej Małopolsce Wschodniej łączyło się to dla nas z groźbą wielkiego konfliktu z Ukraińcami: na uniwersytecie dochodziło już wręcz do strzelaniny na korytarzach. Dlatego też zapisaliśmy w sposób niedwuznaczny, że: „Interes państwa jest nadrzędny w stosunku do interesów mniejszości narodowych. Nakazem polskiej racji stanu jest współżycie narodu polskiego z mniejszościami narodowymi". Uznaliśmy także jasno prawa narodu ukraińskiego w Polsce do rozwoju kulturalnego i gospodarczego i przeciwstawiliśmy się próbom dyskryminacji Żydów, podejmowanym przez organizacje prawicowe. Stąd zapis; „Występując zdecydowanie przeciw metodom gwałtu i terroru, uważamy wszelkie ograniczenia prawne Żydów, obywateli polskich, za niedopuszczalne".

W drugiej połowie lat trzydziestych z różnych względów zaostrzyły się problemy związane z bardzo liczną i zróżnicowaną wewnętrznie mniejszością żydowską w Polsce. Coraz silniej oddziaływały rasistowskie hasła hitlerowskie, które przejmowała agresywna prawica, z drugiej strony zaś nielegalne organizacje komunistyczne na Kresach Wschodnich opierały się w znacznym stopniu na aktywistach ze środowisk żydowskich. Prawica nacjonalistyczna głosiła hasła polonizacji handlu, organizowała ekonomiczny bojkot sklepów żydowskich, żądała ograniczenia liczby studentów-Żydów lub nawet zakazu ich przyjmowania na uczelnie państwowe. Sama społeczność żydowska mieszkająca w naszym kraju była w tych latach nie tylko rozwarstwiona materialnie i kulturalnie — liczny i bardzo biedny proletariat istniał obok warstwy średniej i bogatej, powiązanej ze światem burżuazji — ale też bardzo zróżnicowana w swym stosunku do Polski i jej spraw. Część tego środowiska uważała się za Polaków pochodzenia żydowskiego i wyznania mojżeszowego, inni pod wpływem bardzo aktywnych w Polsce ruchów syjonistycznych uznawali swą odrębność narodową i jeśli tylko było można, emigrowali do Palestyny, chcąc tam budować swą nową ojczyznę. Część widziała rozwiązanie swych problemów w rewolucji komunistycznej, która, jak sądzili i głosili, będzie ostatecznym triumfem internacjonalizmu, radykalnie rozstrzygnie wszelkie problemy narodowe, uniemożliwi jakąkolwiek dyskryminację etniczną.

Stanowisko w kwestii mniejszości żydowskiej, jakie przyjęliśmy w Deklaracji, było przyczyną szczególnie ostrych ataków młodzieży prawicowej na naszą organizację i jej działania.

W 1937 roku mimo istniejącego paktu o nieagresji i wciąż jeszcze poprawnych stosunków reklamowanych jako sukces Józefa Becka uznawaliśmy hitlerowskie Niemcy za największe zagrożenie dla państwa polskiego.

Zachowanie się mniejszości niemieckiej w Polsce stawało się z dnia na dzień coraz bardziej agresywne, dążenia do rewizji granic coraz wyraźniejsze. Dlatego też w Deklaracji wypowiedzieliśmy się wyraźnie przeciwko tym dążeniom, stanowiącym zagrożenie dla całości terytorialnej Rzeczypospolitej.

Po ostatecznym ustaleniu naszej Deklaracji opracowaliśmy schemat organizacyjny, uzyskali rejestrację i pojawili na uczelniach Lwowa. Wszedłem do władz jako członek Rady Naczelnej PMSD — Polskiej Młodzieży Społeczno-Demokratycznej, bo tak ostatecznie się nazwaliśmy. Aby umknąć częstych wówczas w organizacjach młodzieżowych tarć i sporów, intryg i niesnasek na tle ambicji personalnych, na czele organizacji postawiliśmy Radę Naczelną. Statutowo była ona ciałem kolegialnym, nie miała stałego przewodniczącego, decyzje podejmowała wspólnie. Jej zadaniem było czuwanie nad ideowym stanem i należytym składem osobowym organizacji oraz ustalenie zasadniczych wytycznych pracy i polityki. W skład Rady weszło siedem osób: oprócz mnie Zbigniew Kończacki, Jan Lech, Jerzy Lerski, Maria Szmindówna, Roman Rostowski, Aleksandra Valentówna. Zdobyliśmy szybko przyzwoity lokal w samym środku miasta, przy ulicy Kopernika 21. W tym właśnie naszym lokalu w czerwcu 1938 roku, na zjeździe delegatów Klubów Demokratycznych z całej Polski przyjęta została uchwała o powołaniu do życia Stronnictwa Demokratycznego. Przemawiałem na tym zjeździe w imieniu lwowskiej młodzieży demokratycznej.

Rozpoczęliśmy od zorganizowania kursu ideowego dla młodych członków i sympatyków. Podjąłem się opracowania programu tego kursu. Składał się on z pięciu tematów, po zagajeniu przez prelegenta odbywała się dyskusja. Dla pierwszego kursu wybrałem następujące zagadnienia:
1) Dzisiejsza polska rzeczywistość polityczna, społeczna i gospodarcza i na tym tle — dzisiejsza szkoła i organizacje na jej terenie.
2) Polska demokracja na tle ogólnych zagadnień i historii demokracji.
3) Konieczność przebudowy społeczno-gospodarczej Polski i jej koncepcje.
4) Sprawy religii w nowoczesnym państwie.
5) Młody człowiek i jego możliwości w Polsce.
Podzieliliśmy między siebie tematy, zagajenia pierwszego podjął się Jerzy Lerski, trzeciego — Roman Rostowski, ja podjąłem się referowania stosunków pomiędzy sprawami religii a sprawami państwa.

Występowałem przeciwko wykorzystywaniu religii, a zwłaszcza instytucji kościelnych, w służbie doraźnych interesów partii i grup politycznych, przeciwko wszelkiemu fanatyzmowi religijnemu, zwłaszcza połączonemu z szowinizmem, za tolerancją i pełną swobodą wyznaniową. I znowu był to we Lwowie problem szczególnie ostry ze względu na silne związki kleru grekokatolickiego i metropolity Szeptyckiego z wojującymi nacjonalistami ukraińskimi. I ten konflikt odziedziczyliśmy po okresie zaborów, wygrywali go zręcznie politycy austriaccy, niechętni wobec państwowych i narodowych dążeń Polaków.

Powstanie PMSD wywołało w środowisku akademickim Lwowa zróżnicowaną reakcję. Prawicowe, endeckie organizacje znające nas z poprzedniej działalności w „Kuźni Młodych", „Straży Przedniej" i „Legionie Młodych" zaatakowały nas frontalnie oskarżając o związki z obozem rządowym, lewicowość, komunizm oraz obronę Żydów.

Organizacje socjalistyczne, niezbyt silne i wewnętrznie zróżnicowane, przede wszystkim Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej, patrzyły na nas z początku podejrzliwie, ale wyrażały radość z powodu pojawienia się na lwowskiej scenie akademickiej nowej grupy demokratycznej. Podejrzliwie patrzyli na nas też ludowcy z „Wici", związani z Polskim Stronnictwem Ludowym. Mieli oni prawdziwy uraz, jeżeli chodzi o wszystko i wszystkich związanych kiedykolwiek z Józefem Piłsudskim, nie mogli zapomnieć ani zamachu majowego z ł926 roku, ani procesu brzeskiego. Musiałem wiele godzin spędzić u nich, przekonując o konieczności współpracy, ostatecznie udało mi się porozumieć z ich przywódcami, w tym z Franciszkiem Wilkiem i Tadeuszem Miciakiem.

Aby skutecznie działać, musieliśmy szukać zrozumienia i poparcia wśród starszego pokolenia, zarówno na uniwersytecie, jak i poza nim. Rezygnując,przynajmniej czasowo, z bliskiej współpracy z organizacjami, nie mogliśmy zrezygnować ze współpracy z ludźmi, zwłaszcza znanymi i sympatyzującymi z naszymi poglądami. Wykorzystując osobiste znajomości i kontakty (część z nas wywodziła się z rodzin profesorskich), zwróciliśmy się do lwowskich uczonych znanych ze swych demokratycznych poglądów. Zaognienie sytuacji na wyższych uczelniach pomogło. Większość zaproszonych przyszła aa spotkanie w naszym lokalu.

Z ramienia organizacji zwróciłem się do nich z rodzajem referatu — wyjaśnieniem, kim jesteśmy, dlaczego się zaangażowaliśmy, na jaką pomoc liczymy. Byłem wtedy na pierwszym roku studiów, a miałem przed sobą ludzi w wieku mego ojca, o znanych, nieraz głośnych nazwiskach, poważnej pozycji naukowej i społecznej. Zebranie przebiegało lepiej, niż się spodziewaliśmy, wywiązała się dyskusja, nasze idee i zamiary zostały przyjęte, teza, że potrzebna jest organizacja demokratycznej młodzieży sprzeciwiająca się naciskom totalitarnym, z których najgroźniejszy dla Polski był ruch faszystowski, została zaakceptowana. Wkrótce okazało się, że po naszej strome są m.in. profesorowie: Stanisław Kulczyński, Maurycy Allerhand, Stefan Banach, Kazimierz Bocheński, Franciszek Bujak, Leon Chwistek, Alicja Dorabialska, Jan Grek, Kazimierz Hartleb, Henryk Hilarowicz, Juliusz Kleiner, Seweryn Krzemieniewski, Eugeniusz Kucharski, Stanisław Loria, Tadeusz Ostrowski, Jakub Parnas, Stanisław Piłat, Eugeniusz Romer, Jakub Rothfeld, Jan Samsonowicz, Gabriel Sokolnicki, Hugo Steinhaus, Emanuel Stożek, Wincenty Styś, Julian Tokarski, August Zierhoffer. Te właśnie osoby utworzyły koło seniorów organizacji. Wkrótce również na nasz kurs ideowy zgłosiło się kilkadziesiąt osób — studentów i studentek, gotowych wstąpić w szeregi demokratów.

Tymczasem doszło do kolejnych wstrząsów na uniwersytecie lwowskim, którego rektorem był wtedy Stanisław Kulczyński. Młodzież endecka zaczęła akcję mającą na celu formalne ustanowienie na uczelni tzw. getta ławkowego, to jest zmuszenie kolegów Żydów do siedzenia na wykładach w oddzielnych, oznaczonych miejscach. Było to żądanie czysto hitlerowskie w swej treści, zaczerpnięte z praktyk, jakie wówczas miały miejsce w III Rzeszy. Nie tylko przeczyło zasadom demokracji i tradycjom polskich uniwersytetów, lecz także stało w jaskrawej sprzeczności z obowiązującą podówczas w kraju Konstytucją. Inicjatorzy getta ławkowego wiedzieli o tym doskonale, odrzucali w swych politycznych deklaracjach Konstytucję jako przygotowaną i uchwaloną przez rządzący obóz piłsudczyków i jego większość w Sejmie, prowadzili przeciwko niej ciągłą kampanię propagandową. Naruszając bezkarnie Konstytucję, sprzeciwiając się zasadzie uniwersyteckiej neutralności, wciągając do akcji faszyzującą część młodzieży, inspiratorzy takich działań, którym nadano charakter ogólnopolski, osłabiali swych politycznych przeciwników. Także we Lwowie doszło do wielu skandalicznych incydentów, rękoczynów, bójek, blokady wejść na uczelnię pod hasłem kolejnych „dni bez Żyda".

Rektor Kulczyński, którego pomocnikiem w sprawach młodzieży (tzw. audytorem) był wtedy mgr Adam Ostrowski, asystent na katedrze teorii prawa prof. Kamila Stefki, pragnąc uspokoić uczelnię, a jednocześnie zrobić to w sposób pozornie demokratyczny, zdecydował się na przeprowadzenie wśród studentów referendum. W tajnym głosowaniu każdy miał odpowiedzieć na pytanie: „Czy chcesz siedzieć ze studentami Żydami w jednej ławce — tak lub nie".

Byłem zdecydowanym przeciwnikiem idei podobnego referendum. W rzeczywistości podawało ono w wątpliwość podstawowe artykuły Konstytucji państwa o równości jego obywateli, dopuszczało do praktyki dyskryminacji, co było przeniesieniem na grunt polski wzorów hitlerowskich. Co więcej, dopuszczono do sytuacji, w której podstawowe prawa obywatelskie mogły być zmieniane na podstawie woli większości studentów, którzy w trzydziesto-dwumilionowym państwie stanowili zaledwie czterdziestoośmiotysięczną grupę obywateli, z czego na UJK studiowało tylko 6 tysięcy. Z samej treści pytania wynikało, że nie wszyscy będą głosować, a przecież wśród studentów było ponad 10 procent Żydów. Referendum otwierało także drogę do anarchii, bezprawia przybranego w kostium rzekomo demokratycznego wyboru. Pomysłodawcy referendum szermowali argumentem o istnieniu, jak to określali, „zdrowego jądra" i rozsądku młodzieży. Wynik referendum, jak zakładali organizatorzy, odrzucający zdecydowanie wprowadzenie getta ławkowego, miał być sukcesem rektora i tych, którzy go popierali, miał pokazać, że faszyzująca młodzież stanowi jedynie małą, bez istotnego znaczenia część społeczności studenckiej. Ani ja, ani podobnie myślący ludzie nie mogli oczywiście wpłynąć na bieg wydarzeń; doszło do referendum.

Gmach uniwersytetu opanowały bojówki endeckie uzbrojone w grube laski trzcinowe — nosili je wtedy studenci z organizacji prawicowych; gdy pojawiłem się z grupą kolegów, poznano nas natychmiast. Z trudem uniknęliśmy pobicia po prostu uciekając, nie było mowy o oddaniu głosu. Bojówkarze kontrolowali również głosy oddawane przez tych studentów, których dopuścili do urny. Nadużycia były tak jaskrawe, że rektor unieważnił głosowanie i podał się do dymisji. Sprawa stała się głośna w całej Polsce. Natychmiast po ustąpieniu Stanisława Kulczyńskiego ówczesny prorektor, profesor Roman Longchamps, mając za sobą poparcie większości ówczesnych profesorów uniwersytetu, wprowadził getto ławkowe. Za nim poszły wkrótce władze politechniki.

W zachowanym w moim osobistym archiwum dokumencie z tych lati sprawozdaniu stowarzyszenia „Bratnia Pomoc" studentów AHZ we Lwowie, opublikowanym w 1938 roku, wydarzenia te znalazły pełne odzwierciedlenie. A oto, co pisali wtedy prawicowi studenci:

Rok 1937 zakończył się wspaniałym zwycięstwem młodzieży narodowej w walce o getto dla Żydów na wyższych uczelniach. Zwycięstwo to połączone było niestety z wielkimi ofiarami poniesionymi przez polską młodzież akademicką. Niezrozumiały upór władz, tak uczelnianych, jak i wyższych, doprowadził do zamknięcia na dłuższe okresy wielu uczelni. Młodzież narodowa usiłowała wprowadzić w życie getto na wyższych uczelniach na każdym odcinku, lecz spotykała się z ostrymi represjami: przypomnę tutaj naprawdę bohaterską postawę młodzieży wileńskiej, młodzieży narodowej blokującej Uniwersytet w Warszawie i pełne umiaru, lecz i nieugiętej stanowczości stanowisko młodzieży narodowej Lwowa. Żydzi i ich zakonspirowane organizacje, w których rolę pachołków spełniają goje wysoko postawieni w hierarchii życia społecznego, wspólnie z organizacją, tzw. folksfrontem, przeciwstawiali się utworzeniu getta z uporem straceńców. Reprezentowali oni przy tym siłę nie lada. bo nie tylko władzę administracyjną mieli po swej strome, ale podobno i Konstytucja kwietniowa stanęła w ich obronie. Minister W.R. i O.P. oświadczył, że wydanie zarządzenia dyskryminującego pewien odłam młodzieży akademickiej byłoby przekroczeniem umowy konstytucyjnej, i dlatego nie tylko pozwolił na nieludzkie traktowanie młodzieży narodowej w czasie likwidacji pamiętnej blokady Uniwersytetu Warszawskiego, ale nawet zawiesił działalność samopomocowych stowarzyszeń akademickich w Warszawie, rozwiązał stowarzyszenia ideowe w Wilnie i Warszawie. Wszelkimi środkami zapobiegał wprowadzeniu getta nawet w wypadku separowania się młodzieży polskiej od żydowskiej. Sądzono zapewne, że tym sposobem uda się zdławić zdrowy odruch polskiej młodzieży.

Z nowym rokiem akademickim młodzież narodowa stanowczo zażądała wprowadzenia getta na wyższych uczelniach. Wreszcie w Warszawie zarządzeniami Rektorów wprowadzono urzędowe getto w formie zarządzeń porządkowych zaakceptowanych przez ministra W.R. i O.P. We Lwowie władze uczelniane przeciwstawiały się nieco dłużej. Rektor uniwersytetu zarządził plebiscyt za gettem, a stwierdziwszy wynik nie odpowiadający jego zapatrywaniom, unieważnił go przez wydanie nowego zarządzenia idącego po myśli Żydów i nielicznych członków i sympatyków folksfrontu. Lecz ten występ tytko przyspieszył jego przymusową rezygnację.
W sprawozdaniu tym wypada wspomnieć o dniu 11 listopada 1937 roku i zaproszeniu również młodzieży AHZ do wzięcia udziału w defiladzie z okazji Święta Niepodległości. Odmowna odpowiedź Zarządu Stowarzyszenia złożona na ręce J.M. Pana Rektora spotkała się z pełnym uznaniem całej polskiej młodzieży akademickiej Lwowa, o czym świadczy jej zupełna nieobecność na uroczystości, której politycznego charakteru trudno odmówić... (Prawica bojkotowała wtedy dzień li listopada, Święto Niepodległości, uważając, że jest to impreza propagandowo-polityczna obozu piłsudczyków.)

Rozprawianie się z przeciwnikami politycznymi metodą pałki było w życiu studenckim owych lat praktyką dosyć częstą. Idąc na uniwersytet nigdy nie wiedziałem, czy nie zostanę napadnięty i pobity, los taki spotkał wielu moich kolegów. Doszło do napadu bojówki na nasz lokal PMSD. Tego dnia miałem inne obowiązki i wieczorem przyszedłem nieco później na zapowiadane zebranie. Zastałem lokal rozbity, przesycony ostrym, trującym zapachem, odchodząc napastnicy rzucili bowiem cuchnącą bombę — urządzenia takie fabrykowali ich zwolennicy na wydziale chemii. Kilka osób było pobitych, najciężej Jerzy Lerski: pokaleczony, miał wybite przednie zęby, krwawił. Wydarzenie to opisał szczegółowo w swoim emigracyjnym szkicu o PMSD, opublikowanym w 1979 roku w „Zeszytach Historycznych" Instytutu Literackiego w Paryżu.

Sprawiedliwość w tych sprawach działała opieszale: trudno było znaleźć świadków gotowych zeznawać, gdyż często grożono im przykrymi konsekwencjami. Sądy były dla bojówkarzy bardzo wyrozumiale. Niektórzy z nich jednak z dumą nosili w klapach marynarek miniaturowe metalowe kratki, dowód, że przebywali już w areszcie. Zetknąłem się wtedy zarówno ze śledztwem, jak i procesem politycznym. Występowałem jako świadek w sprawie blokady gmachu uniwersytetu przez młodzież endecką, kiedy to wiele godzin przesiedziałem zamknięty w budynku, z którego wypuszczano tylko swoich. Z balkonu przez megafon nadawano na ulice miasta przemówienia antyrządowe, niezwykle agresywne. Pobito niektórych kolegów, były starcia z policją, szarże oddziałów konnych, ranni studenci i policjanci. Uniknąłem pobicia, gdyż schroniłem się w pomieszczeniach katedry psychologii, którą kierował wtedy profesor Mieczysław Kreutz, a jego asystenci, Tadeusz Tomaszewski i Adam Bardecki byli moimi znajomymi.

Na ławie oskarżonych zasiadła grupa organizatorów blokady. Zapytywani o szczegóły akcji, odpowiadali długimi wywodami politycznymi i oskarżeniami pod adresem rządu za politykę na wyższych uczelniach, a zwłaszcza tolerowanie tam mniejszości narodowych. Przedstawiali blokadę jako prawdziwie patriotyczny protest narodowej młodzieży, niektórzy, posługując się hasłem „Falangi", zapowiadali rychły przełom, koniec obozu rządzącego i dojście do władzy ich ruchu. Na korytarzu sądu, przed salą rozpraw, znajdowała się liczna grupa zwolenników oskarżonych i gdy się pojawiłem, kilku z nich obstąpiło mnie grożąc zemstą.

Sytuacja na AHZ była mniej groźna, choć i tam organizacje prawicowe i faszyzujące miały zdecydowaną większość. Uczelnia była mała, studentów niewielu, koszty nauki wysokie, tryb zajęć bardzo intensywny, wszyscy dobrze się znali i konflikty polityczne wyładowywały się raczej w dyskusjach aniżeli w bójkach. Tam też dochodziło do sporów zasadniczych, do konfrontacji światopoglądowej i programowej. Obok tematów takich jak stan i przyszłość państwa, społeczeństwa i narodu, stosunek do ówczesnych europejskich, a nawet światowych prądów, ideologii, systemów politycznych, społecznych i ekonomicznych, stale powracał problem metod walki politycznej, sposobów rozstrzygania konfliktów, które wtedy z roku na rok się zaogniały. Obrazy przemocy, gwałtów i brutalności tamtych czasów nie powinny u czytelnika tych wspomnień wywołać wrażenia, że były to po prostu kryminalne wybryki młodych bojówkarzy i nic więcej. Przemoc w życiu politycznym była w Europie lat dwudziestych i trzydziestych zjawiskiem powszechnym. Roiło się od organizacji paramilitarnych, od gwardii i bojówek wszelkiego rodzaju, miały je nie tylko ugrupowania ekstremistów programowo uprawiające terror, lecz także wielkie partie cieszące się szerokim poparciem społecznym, uzyskujące w wyborach miliony głosów. Przemoc była traktowana jako jeden z instrumentów niezbędnych do realizacji programów przebudowy życia zbiorowego.

Dokument programowy wydany na Akademii Handlu Zagranicznego we Lwowie przez organizację Młodzieży Wszechpolskiej, który zachowałem w moim archiwum, dobrze odzwierciedla sedno sporu pomiędzy ówczesną demokracją i jej przeciwnikami. Dokument ten jest adresowany do „Młodzieży Polskiej" i rozpoczyna się od następującego wezwania:
Zadaniem dzisiejszego młodego pokolenia polskiego jest dźwignąć Naród Polski z bagna społeczności międzynarodowej. Żadne partyjki, grupki, związki, czy oboziki ad hoc „sklejane" nie spełnią tego dziejowego posłannictwa. Wrogie moce rozkładają od wewnątrz Naród i Państwo Polskie, a śmiertelni wrogowie. Niemcy, kroczą na Wschód. Tylko bojowa organizacja społeczeństwa polskiego wywalczy Polsce wielkość. Tą jedyną organizacją znajdującą się Już w ogniu walki z wrogami wewnętrznymi, a przede wszystkim z „ukrainizmem". socjal-komuną i międzynarodową demokracją jest Wszechpolski Obóz Narodowy. Głosząc prymat Narodu Polskiego w Państwie Polskim Narodowcy polscy walczą o:

Nasi polityczni przeciwnicy w imię wyznaniowego państwa narodowego występowali nie tylko przeciwko mniejszościom narodowym, tak licznym wówczas w Rzeczypospolitej, lecz także przeciwko międzynarodowej demokracji. Ogromną większość narodu polskiego stanowili wtedy chłopi, tymczasem program milczy o nich zupełnie, nie widzi polskiej wsi i jej dramatycznych problemów: przeludnienia, biedy, cywilizacyjnego zacofania, wrogiej postawy rządu wobec politycznych postulatów chłopów. Narodowcy byli partią typowo miejską, reprezentującą interesy drobnomieszczaństwa i części inteligencji, i w tych grupach szukali poparcia. W swych koncepcjach dotyczących polityki zagranicznej, idąc za wskazaniami Romana Dmowskiego, byli antyniemieccy, wskazywali na rosnące niebezpieczeństwo ze strony III Rzeszy, niebezpieczeństwo, które rządząca sanacja długo starała się bagatelizować. Byli też przeciwni komunistycznemu ZSRR i międzynarodowej demokracji, to jest ówczesnej Anglii, Francji i Stanom Zjednoczonym. Przyjęte jako podstawa polityki zagranicznej, koncepcje takie pozostawiłyby Polskę całkowicie osamotnioną.

Niezależna Bratnia Pomoc

Bratnia Pomoc studentów AHZ, do której należałem, była opanowana przez młodzież endecką; organizacje demokratyczne i ich zwolennicy nigdy nie mieli za sobą więcej niż jedną trzecią głosów. Przy ówczesnych większościowych zasadach wyborczych nie mieliśmy szans na wprowadzenie swoich przedstawicieli do zarządu i w konsekwencji na korzystanie ze świadczeń Bratniaka; były one praktycznie zastrzeżone dla swoich. Nasze poglądy i oceny mogliśmy więc głosić jedynie na zebraniach, i to wobec niechętnej lub wręcz wrogiej większości. Korzystałem jednak osobiście z tej szansy, przyzwyczaiłem się mówić publicznie do przeciwników politycznych, nieraz hałaśliwie demonstrujących przeciwko mnie i usiłujących mi przerwać. Była to sytuacja podobna do tej, w której nie raz znajdowałem się jeszcze w X gimnazjum, gdzie na posiedzeniach gminy szkolnej byłem w mniejszości, ale wykładałem publicznie swe racje.

Bratnia Pomoc Studentów nie zajmowała się jednak wyłącznie sprawami polityki, światopoglądu, orientacji ideowej. Dla ogromnej większości studiujących była to ważna kwestia życiowa. Chodziło o miejsca w domach akademickich, stypendia, pożyczki, skierowania na praktyki letnie. Faktyczne odcięcie młodzieży demokratycznej od takiej pomocy pogarszało znacznie jej sytuację, odstraszało także od wstępowania w Jej szeregi, o czym dobrze wiedzieli nasi przeciwnicy i ich protektorzy. Studenci AHZ rekrutowali się w ogromnej większości z rodzin dobrze sytuowanych, zamożnych; studentów pochodzących ze wsi czy środowisk robotniczych praktycznie tam nie było. Inaczej natomiast wyglądała sprawa na Uniwersytecie Jana Kazimierza, studiowali tam, choć w niewielkiej liczbie (około 4 procent), synowie chłopscy, byli ludzie z warstw biednych, z ogromnym trudem przebijający się przez studia; im pomoc Bratniaka była niezbędna. Ponieważ oprócz naszej PMSD istniały na uniwersytecie bliskie nam organizacje ludowców związanych z PSL i socjalistów (ZNMS — Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej) związanych z PPS, po analizie sytuacji doszliśmy do wniosku, że należy powołać do życia nowy, drugi, niezależny Bratniak.

Wyjaśniliśmy prawną zasadę przedsięwzięcia. Musieliśmy zebrać kilkaset podpisów, przygotować statut i wnieść odpowiednie podanie do rektora. Trudności były oczywiste, zebranie aż kilkuset podpisów wydawało się wręcz mało prawdopodobne, jako że nie mieliśmy tylu zdeklarowanych sympatyków, trzeba się też było liczyć z silnym oporem organizacji kontrolujących istniejący Bratniak oraz z naciskami na rektora, którym po Stanisławie Kulczyńskim był archeolog, profesor Edmund Bulanda. Przeciwko nam przemawiała też dotychczasowa praktyka; na żadnej uczelni nie było dotąd dwóch oddzielnych Bratniaków. Samo uzyskanie rejestracji było jednak tylko pierwszym krokiem, nowy Bratniak musiał mieć fundusze na swą działalność, a było jasne, że nie otrzymamy ich od władz. Rozpoczęliśmy więc od montowania koalicji.

Rozmowy z socjalistami, Przemysławem Ogrodzińskim, moim bliskim kolegą jeszcze z X gimnazjum, i Marią Fiderer, były łatwe, oboje byli już członkami PPS, bez trudu zgodzili się na nasz plan. Wiele czasu zajęło mi przekonywanie ludowców, choć ich członkowie w perspektywie najwięcej mogli skorzystać z nowego Bratniaka — studia synów chłopskich wymagały wtedy ogromnych wyrzeczeń. Po kilku tygodniach, dzięki zrozumieniu sprawy przez Franciszka Wilka i Tadeusza Miciaka, ludowcy dali się przekonać. Uruchomiliśmy także naszych sprzymierzeńców wśród profesorów, Stanisława Kulczyńskiego i Stanisława Grabskiego, ten ostatni miał silny wpływ na młodzież ludową. Grabski, zaniepokojony polityczną i ekonomiczną sytuacją w kraju, mimo podeszłego wieku rozwinął wtedy energiczną działalność, opublikował właśnie książkę pod tytułem Trzeba szukać drogi wyjścia na temat niezbędnych reform ekonomicznych, inspirował także poczynania młodych ludowców.

Wymaganą liczbę podpisów dzięki współpracy trzech organizacji zdobyliśmy nadspodziewanie łatwo. Jako pełnomocnik komitetu organizacyjnego z zestawem dokumentów i projektem statutu poszedłem do rektora Bulandy. Mimo iż z początku nie bardzo wierzył, że spłenimy wymogi prawne, stosunkowo szybko otrzymaliśmy rejestrację i do Niezależnej Bratniej Pomocy wstąpiło kilkuset studentów.

Żywiłem obawy, czy uda się nam spokojnie zorganizować pierwsze wolne zebranie i uniknąć napadu endeckich bojówek. Załatwiłem w rektoracie salę na to zebranie w tzw. starym budynku na ulicy Długosza, gdzie mieściły się różne instytuty, w tym także medyczne. Był to budynek rzadko uczęszczany i łatwiejszy do zabezpieczenia, na moją prośbę władze uczelni na czas zebrania wzmocniły ochronę, przysyłając dodatkowo kilku strażników, którzy mieli nam pomóc przy kontroli wchodzących. Wszystko to wydawało mi się jednak mało i dlatego umówiłem się z kolegami z ZNMS, w rezultacie czego Maria Fiderer przyprowadziła grupę młodych robotników, sympatyków PPS, którzy pilnowali spotkania na zewnątrz, na ulicy. Inauguracja przeszła spokojnie.

Teraz trzeba było dokonać kolejnego kroku, uzyskać środki materialne, a najważniejsze — zdobyć własny dom akademicki. Dzięki pomocy naszych seniorów znaleźliśmy odpowiedni budynek i wynajęliśmy go za bardzo niską cenę. Pomieściło się w nim kilkudziesięciu studentów, w większości ze wsi. Za radą naszych seniorów postanowiliśmy także zwrócić się o pomoc finansową do wielkich przedsiębiorstw, zarówno państwowych, jak i prywatnych, spółek akcyjnych, które miały swe oddziały, a nieraz i główne zarządy we Lwowie, Znałem wielu ich dyrektorów i właścicieli, przemysłowców; byli zaniepokojeni sytuacją na wyższych uczelniach i gotowi pomóc. Najważniejsze dla nich były nie pieniądze, lecz nasza wiarygodność jako grupy, sprawa zaufania. Roiło się wtedy w Polsce od ludzi usiłujących zdobyć pieniądze i wykorzystujących do tego najdźwięczniejsze hasła, zakładających efemeryczne stowarzyszenia.

Przemysłowcy chcieli spokoju i rozwoju, bali się anarchii i szowinistycznej demagogii. Akcja nasza udała się, nie bez wpływu nazwisk protektorów, którzy, jak Kazimierz Bartel czy Stanisław Grabski, cieszyli się w sferach gospodarczych dużym autorytetem; przemysłowcy, przede wszystkim z firm naftowych, jak „Gazy Ziemne" czy „Polmin", dali nam pieniądze, za które urządziliśmy akademik.

Był to największy sukces Niezależnej Bratniej Pomocy. Przeciwnicy polityczni byli zaskoczeni, utworzenie demokratycznej koalicji studenckiej, a zwłaszcza obecność w niej ludowców, należących wtedy do zdecydowanej opozycji wobec rządu, stawiała ich w niewygodnej sytuacji. Zachowałem tekst ulotki podpisanej „Młodzież Narodowa UJK", wydanej we wrześniu 1938 roku w odpowiedzi na utworzenie nowego Bratniaka. Można tam było odczytać, co następuje; Czym można tłumaczyć powstanie ..Niezależnej Bratniej Pomocy" obok istniejącej już od kilkudziesięciu lat i mającej chlubne tradycje Bratniej Pomocy UJK? Tym tylko, aby osiągnąć swoje jedyne i główne zadanie, to jest rozbicie jednolitego/rontu polskiej młodzieży na naszej uczelni, a protektorami całej akcji są już dawno zgrani politycznie panowie G. i K. Dla tego to celu skupiły się szczątki smutnej pamięci „Legionu Młodych", komunistów, socjalistów i. niestety, ludowców, aby pod wodzą prof. G. i K. w chwilach tak decydujących dla Polski jak dzisiejsze — wprowadzić rozdwojenie wśród młodzieży na uniwersytecie J.K. — potężnym bastionie polskości na Kresach!

Wierzymy jednak, że odpowiednia postawa całej polskiej młodzieży akademickiej, ich kompletny bojkot „ Niezależnej Bratniej Pomocy" położy kres tej krańcowo lewicowej i „sobie-pomocowej" organizacji.

Profesorowie G. i K. wymienieni w ulotce jedynie inicjałami, to Stanisław Grabski i Stanisław Kulczyński. Niezależna Bratnia Pomoc działała sprawnie do września 1939 roku. Uległa przymusowej likwidacji wraz ze wszystkimi organizacjami studenckimi, gdy Lwów znalazł się pod okupacją radziecką.

Rozłam i sprawa honorowa

Nie byłem długo członkiem PMSD, mimo że byłem jej współzałożycielem i bardzo aktywnym członkiem władz. Wkrótce jednak nastąpił między nami rozłam, którego następstwem dla mnie i grupy moich przyjaciół było wyjście z organizacji.

Przyczyny rozłamu były proste: okazało się, że niektórzy członkowie zaczęli uprawiać w ramach PMSD konspirację. Nie było to w tych latach takie wyjątkowe zjawisko. Zakładanie wewnątrz istniejących organizacji młodzieżowych konspiracji, której celem było pozastatutowe działanie i wywieranie wpływu na linię zarządu, zdarzało się często i wywoływało naturalnie konflikty. Byłem wtedy zdecydowanym przeciwnikiem takich praktyk, widziałem w nich wynaturzenie, próbę trwania przy metodach koniecznych w czasach zaborów i okupacji, ale szkodliwych w niepodległym i demokratycznym państwie.

Jedną z takich nowo powstałych tajnych organizacji działających w środowisku młodzieżowym w różnych częściach Polski był neosanacyjny „Związek 13 maja". Jego schemat organizacyjny był wzorowany na POW, a więc militarny, na czele stał Komendant Główny i mianowani przezeń szefowie, obowiązywała ścisła dyscyplina konspiracji, od wstępujących żądano złożenia przysięgi. Zadania i metody, jakimi chciała walczyć ta grupa, szukając oparcia wśród młodzieży gimnazjalnej i uniwersyteckiej, najlepiej charakteryzuje fragment jednego z dokumentów „Związku 13 maja", jaki przechowałem w moim archiwum:
Cel nasz — to hasła, które rzuciła Wielka Rewolucja Francuska: Liberie, Egalite, Fraternite. Walczymy i walczyć będziemy w ich imię o wolność człowieka, o wolność słowa, pracy, religii, o demokrację. Żądamy Polski potężnej, potęgą prawdziwie wolnego kraju. Żądamy — i mieć Ją taką będziemy. Rzucimy oświatę na wieś, w szerokie rzesze robotnicze, a przez nią osiągniemy uświadomienie najbardziej wartościowych mas narodu polskiego. Damy prace i chleb inteligentowi, gnębionemu codzienną twardą walką o byt. zdemoralizowanemu przez bandę donosicieli i karierowiczów na nim i na jego doli żerujących. Całemu narodowi chcemy dać w rękę prawo i obowiązek decydowania o swoim losie. Podejmiemy z powrotem porzucony przez część legionowego pokolenia huragan wolności. Przyszedł czas, aby dokończył on swego dzieła i wymiótł reszty śmieci zalegające nasz kraj. Będziemy walczyć nieubłaganie z anarchią, panoszącą się na ulicach naszych miast dzięki popieraniu jej przez ministra Sprawiedliwości, Witolda Grabowskiego.
Pamiętajmy, że pierwszym krokiem do celu jest wyrzucenie wszelkich brudów! Nie miejmy więc skrupułów wobec tych, którzy dziś walczą pod sztandarem ONR-u. Niech metody ich brutalne, chamskie i bandyckie nie trafiają na słowa, lecz na czyny. Trudno. Jest to smutna, lecz chwilowa racja stanu. To są chwasty, które wyplenić musimy z korzeniami. A jeśli przy tym trochę ziemi się naderwie — nie martwmy się tym! Ona wróci na swoje miejsce i zrodzi z siebie silny, rozłożysty dąb. Tym dębem będziemy my w prawdziwie wolnej Polsce. My, Najmłodsze Pokolenie Idziemy do Walki! Do Czynu!
Stwarzamy Polskę człowieka i obywatela!

Ta prymitywna retoryka, zbiór frazesów, kryły w istocie zdecydowanie antydemokratyczne tendencje, pozornie zwalczając faszyzujące, totalitarne grupy, nowa konspiracja chciała je naśladować.

Zgodnie ze statutem PMSD jej Rada Naczelna, organ kolegialny, miała za zadanie czuwać nad ideowym obliczem organizacji i jej należytym składem osobowym. Przy końcu 1938 roku w skład Rady, oprócz mnie, wchodzili jeszcze: Maria Szmindówna, Aleksandra Valentówna, Roman Rostowski, Zbigniew Kończacki i Jerzy Lerski-Sołtysik.

W połowie roku 1938 Rada usunęła z organizacji Jana Lecha, gdy okazało się, że wspólnie z innym kolegą, Witoldem Kosińskim, założyli w PMSD jaczejkę „Związku 13 maja", i że werbują do konspiracji nawet członków zarządu. Byliśmy wszyscy zgodni, że swym postępowaniem Jan Lech nie tylko naruszył elementarne obowiązki członka organizacji i kolegi, lecz także wyrządził szkody polityczne, gdyż PMSD wyraźnie odcięła się od wszelkich związków z ówczesną sanacją.

Po złożeniu, w moim przekonaniu niewystarczających, wyjaśnień przyjęto Lecha z powrotem i zwrócono mu legitymację. Wkrótce jednak okazało się, że konspiracja trwa, co więcej, pączkuje. Powstała nowa struktura, nazwą — „Związek Walki Czynnej" — nawiązująca do organizacji, którą kiedyś, w 1908 roku, utworzył Kazimierz Sosnkowski wśród młodzieży akademickiej i gimnazjalnej Lwowa. Tego było już za wiele: w czerwcu 1938 roku Rada jeszcze raz usunęła Jana Lecha z PMSD. Jego zwolennicy zaoponowali, zaczęły się kłótnie. Nie widząc innego wyjścia, we wrześniu cała Rada Naczelna, z wyjątkiem Jerzego Lerskiego, opuściła organizację. W oświadczeniu wezwaliśmy innych członków do zrobienia tego samego, nie mogliśmy się godzić na faktyczne podporządkowanie PMSD kolejnej neosanacyjnej konspiracji. Zawiadomiliśmy o wszystkim naszych seniorów, którzy byli bardzo zaniepokojeni rozłamem- Próby mediacji, podjęte przez prezesa lwowskiego Klubu Demokratycznego, adwokata Stanisława Olszewskiego, nie powiodły się jednak. Po naszym odejściu natychmiast zlikwidowano Radę Naczelną PMSD, prezesem został Jerzy Lerski, a jego zastępcą — Jan Lech. Obaj nie ukrywali, że chcą stać się przywódcami wielkiej, ogólnopolskiej organizacji, co było sprzeczne z naszymi celami: zawsze bowiem uważaliśmy, że nie mamy szans zyskać bardzo wielu członków, zależało nam natomiast, aby mieć wartościowych młodych ludzi zdolnych do działania w społeczeństwie, o wysokim poczuciu koleżeńskiej więzi i obdarzonych umiejętnością zgodnego porozumienia się. Nigdy już więcej nie należałem do żadnej „zorganizowanej młodzieży".

Lata 1934—38, kiedy byłem aktywistą młodzieżowym w różnych organizacjach, mimo wielu niepowodzeń, konfliktów i napięć były dla mnie znakomitą szkołą polityczną. Od prorządowej, elitarnej i oryginalnej w swym pierwotnym kształcie „Straży Przedniej" do własnego chowu opozycyjnej PMSD, od gimnazjalnych redakcji do ogólnopolskiego zjazdu zakładającego nowe Stronnictwo Demokratyczne, od intelektualnych sporów w literackiej kawiarni do fizycznej przemocy, blokady, procesu politycznego, od pracy nad wspólną deklaracją ideową do rozłamu i rozejścia się z niedawnymi przyjaciółmi — przeszedłem bardzo intensywny kurs teorii i praktyki politycznej w Polsce. Zetknąłem się z bliska nie tylko z rzeczywistością, pozbawioną propagandowej szminki sytuacją społeczno-gospodarczą różnych grup obywateli, lecz także z typowymi wówczas naroślami życia politycznego. Zetknąłem się z karierowiczostwem i korupcją, pazernym wykorzystywaniem kombatanckich zasług, nadużywaniem frazesów i demagogią, ciągotami wodzowskimi i totalitarnymi. Zetknąłem się bezpośrednio z trudnymi problemami mniejszości narodowych, stanowiących wtedy w wielu regionach, województwach, powiatach, miastach czy dzielnicach lokalną większość mieszkańców, świadomych swej odrębności i walczących o swoje prawa. Zetknąłem się wielokrotnie z konspiracją — zarówno prawicową, jak i legionową, a także komunistyczną, wrogą wobec państwa polskiego i sterowaną przez Komintern, wreszcie groźną konspiracją ukraińskich nacjonalistów. Te wszystkie doświadczenia pomogły mi w następnych jeszcze bardziej dramatycznych latach, gdy okoliczności skłoniły mię do udziału w konspiracji niepodległościowej czasu wojny i okupacji. Nie wyzbyłem się jednak moich obaw i zastrzeżeń, jakie miałem do tej arcypolskiej formy działania. Nawet wtedy, gdy jest ona konieczna, niesie ze sobą poważne koszty zbiorowe oraz indywidualne. Konspiracja powoduje represje, ofiary, dramaty i tragedie jej bohaterów, a także ich rodzin: cierpią i giną zazwyczaj najlepsi. Część konspiratorów z różnych względów zaczyna działać na szkodę sprawy. Konspiracja jest zawsze ulubionym terenem gry jej wrogów, różnego rodzaju służb specjalnych, które ją zazwyczaj szybko infiltrują, a czasem nawet powołują do życia, aby kontrolować i unieszkodliwiać środowiska potencjalnych przeciwników władzy. Nie uniknęła tego losu i polska konspiracja XIX i XX wieku: sprawy tego rodzaju ciążą latami nad ludźmi podziemia, powodują gwałtowne spory uczestników wydarzeń, a następnie historyków, często zaś toną w tajnych archiwach.

I wreszcie konspiracja jest zaprzeczeniem demokracji, demoralizuje psychicznie, wytwarza i utrwala nawyki mafijne, ostro dzieli świat na garstkę wtajemniczonych i resztę, której przypada rola posłusznych wykonawców anonimowych decyzji lub wprost przedmiotów manipulacji.

Wystąpienie z PMSD miało mi nieoczekiwanie przynieść jeszcze jedną sprawę konfliktową, tym razem typową dla środowiska, w którym urodziłem się i żyłem, sprawę ludzi dorosłych, sprawę honorową. Miewali je ojcowie większości moich kolegów, zwłaszcza oficerowie, miał takie sprawy mój ojciec, jedną zakończoną nawet z bronią w ręku. Wciąż jeszcze uważano, i ja podzielałem ten pogląd, że ludzi należących, jak wtedy mówiono, do towarzystwa, bez względu na to, co robią, obowiązują zasady przyzwoitości, w szczególności chroniące przed potwarzą, obelgą, publiczną obrazą. Uważałem, że demokratyczne poglądy nie oznaczają bynajmniej zgody na prostackie wyzwiska i wulgarną polemikę. Niestety, rozłamowi w organizacji towarzyszyły i takie zjawiska. Jan Lech zarzucił publicznie naszej koleżance M.S., że jest prowokatorem, i trzeba było sądu koleżeńskiego, aby sprawę wyjaśnić. Incydent ten zatruł atmosferę w naszym dotychczas bardzo bliskim, koleżeńskim gronie; po długich i przykrych wyjaśnieniach okazało się, że zarzut był całkowicie fałszywy.

Odchodząc z organizacji, członkowie Rady upoważnili mnie i Zbigniewa Kończackiego do powiadomienia o przyczynach tego kroku naszych seniorów. Podpisaliśmy list, w którym po prostu przesłaliśmy im wyciąg z protokołu ostatniego posiedzenia Rady Naczelnej, zawierający decyzję o opuszczeniu organizacji i jej motywy. Opinia była na ogól taka, że w PMSD rozszedł się „intelekt z aktywem", i że spór dotyczy raczej poglądów ideowych aniżeli zasad funkcjonowania stowarzyszenia. Z naturalnych względów nie mogliśmy rozgłaszać, że chodzi o konspirację, mogłoby to zaszkodzić wszystkim organizacjom demokratycznym we Lwowie, które prawica wciąż pomawiała o to, że są infiltrowane przez ekstremistów z lewicy. Ustnie wyjaśniłem Stanisławowi Olszewskiemu, o co chodzi — zgodził się ze mną całkowicie.

Jerzy Lerski, który po rozłamie i ustąpieniu Rady Naczelnej pełnił funkcję prezesa organizacji, odpowiedział listem, również skierowanym do seniorów, w którym zarzucił mnie i Zbigniewowi Kończackiemu rozsyłanie „anonimowych paszkwili", a także „podszywanie się pod władze organizacji", co całkowicie rozmijało się z prawdą. Obaj wiedzieliśmy, że list Lerskiego będzie krążył i zostaniemy wciągnięci w niegodne polemiki, jakich przykładem było oszczerstwo pod adresem naszej koleżanki. Nie będąc już członkami organizacji, nie mogliśmy odwołać się do sądu koleżeńskiego. Szczególnie oburzony był Zbigniew Kończacki, dawny kistryniak, kolega z lat dziecinnych Lerskiego, do tego syn wysokiego oficera, który pełnił również funkcję w oficerskim sądzie honorowym we Lwowie. Kończacki był człowiekiem bardzo spokojnym, małomównym, niezwykle delikatnym w obejściu, w przeciwieństwie do mnie nigdy nie angażował się w ostre dyskusje, mimo że w istocie był silnego charakteru, w razie potrzeby umiał zająć twarde, jednoznaczne stanowisko.

Postanowiliśmy, że należy tę sprawę szybko przeciąć: wyjście było proste, potraktowaliśmy ją jako sprawę honorową. Jerzy Lerski był podchorążym rezerwy i nie mógł uchylić się od tej procedury: posłaliśmy mu więc sekundantów, którzy w ciągu trzech dni wraz z sekundantami przeciwnej strony pokojowo rozwiązali spór. Jerzy Lerski złożył przez swoich sekundantów wyjaśnienie i odwołał obraźliwe słowa. Naszymi sekundantami byli dwaj oficerowie — porucznicy Edmund Smalewski i Gustaw Pflanzer, strony przeciwnej — docent UJK dr Stanisław Hubert i sędzia dr Władysław Mikuszewski.

Sprawa nabrała we Lwowie rozgłosu; wyszliśmy z niej wprawdzie politycznie pokonani — musieliśmy przecież opuścić organizację, której byliśmy inicjatorami i współtwórcami — nie daliśmy się jednak szkalować, wciągać w ordynarne polemiki i publicznie obrażać. Rzeczywisty inspirator rozłamu i swarów, Jan Lech przeżył wojnę i zrobił, sądząc z tego, czego dowiedziałem się po latach, karierę partyjne-administracyjną pod sztandarami nowej ideologii.

Upłynęło już ponad pół wieku od czasu tej jedynej sprawy honorowej, uregulowanej według zasad kodeksu Boziewicza, jaką miałem w życiu. Ogromna większość podobnych spraw tak właśnie się kończyła: satysfakcją moralną, honorowo dla obu stron, bo odwołanie obrazy nikogo nie poniżało. Było to ostateczne rozstrzygnięcie: naruszenie honorowej decyzji, powtórzenie obrazy niosło bowiem ze sobą dyskwalifikację w środowisku, w towarzystwie, do którego należeliśmy nie tylko my, ale nasi przyjaciele, rodziny, znajomi.

Sprawy honorowe zdarzały się jeszcze w oficerskich obozach jenieckich, w których siedzieli nasi oficerowie w czasie II Wojny Światowej. Dziś jest to wspomnienie odległej epoki, często przedmiot łatwego ironizowania czy karykatury. Także w czasach II Rzeczypospolitej nie brakło tego rodzaju krytyk, ostrych ataków na ówczesne pojęcie honoru i mechanizmy jego obrony. Patrząc z oddali, z perspektywy zupełnie innej rzeczywistości, sądzę jednak, że ówczesny kodeks, chroniący poczucie własnej godności, pełnił jeszcze jedną, teraz niewidoczną i nie znaną rolę: integrował ludzi różnych pokoleń, dawał im poczucie przynależności do — wprawdzie społecznie i towarzysko ograniczonej — wspólnoty ludzi honoru. Dziś pomysł, aby sprawę słownej obrazy, jaka podzieliła trzech studentów, załatwiali z kodeksem honorowym w ręku ludzie o pokolenie od nich starsi, oficerowie, docenci, sędziowie, wydaje się czymś zupełnie nieprawdopodobnym, wręcz groteskowym. Wtedy była to dla nas wszystkich, młodych i starych, sprawa oczywista i poważna, podlegaliśmy jednakowym zasadom, mieliśmy te same honorowe prawa i obowiązki.

W Klubie i Stronnictwie

Gdy odchodziłem z PMSD, byłem już członkiem Klubu Demokratycznego. Klub, a następnie Stronnictwo Demokratyczne, były we Lwowie nieliczne i podobnie jak poprzednie organizacje, do których należałem, grupowały prawie wyłącznie polską inteligencję, głównie przedstawicieli wolnych zawodów i środowisk naukowych. Pierwszy Klub Demokratyczny w Polsce powstał w Warszawie w październiku 1937 roku. Zorganizowanie się Klubu było wywołane pogarszającą się sytuacją polityczną i ekonomiczną kraju, rozpadem obozu rządzącego Polską od 1926 roku, od zamachu majowego, wzrostem zagrożenia demokracji przez siły jej wrogie, zarówno te na prawicy, jak i te na lewicy. Istotną rolę w powstaniu Klubu odegrało czasopismo „Czarno na Białem" stworzone i kierowane przez Januarego Grzędzińskiego, a także Liga Obrony Praw Człowieka i Obywatela. Grzędziński pojawiał się we Lwowie i miałem okazję słuchać jego wystąpień. W swej deklaracji programowej Klub Demokratyczny w Warszawie nawiązywał do idei Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, określał się jako demokratyczna opozycja wobec ówczesnego rządu. W skład Klubów, które powstały szybko we wszystkich wielkich miastach Polski, weszli różni ludzie: była wśród nich grupa wywodząca się z lewicy legionowo-peowiackiej, byli młodzi piłsudczycy, głównie wychodźcy z „Legionu Młodych". Obok nich znaleźli się działacze demokratycznych Związków Zawodowych oraz grupa starszych wiekiem i doświadczeniem bojowników o niepodległość — jeszcze z czasów zaborów. Nie było też żadną tajemnicą, że do Klubów Demokratycznych wstępują, zgodnie z ówczesną taktyką zdelegalizowanej partii, pojedynczy działacze związani w ten czy inny sposób z ruchem komunistycznym. Było ich mało, głośno opowiadali się nie tyle za demokracją, co przeciwko zagrożeniu faszystowskiemu.

Kilka zaledwie tygodni po powstaniu Klubu w Warszawie, już w listopadzie 1937 roku grupa działaczy lwowskich: legionista Damian Wandycz, przemysłowiec Ignacy Wygard oraz inżynier-chemik Stefan Dażwański, naczelny dyrektor wielkiego przedsiębiorstwa „Polmin", podejmują kroki dla zorganizowania Klubu Demokratycznego we Lwowie. Wszyscy ci ludzie stale wspomagali naszą organizację studencką PMSD. W lutym 1938 roku odbyło się pierwsze walne zgromadzenie Klubu we Lwowie, na którym wybrano władze organizacji oraz uchwalono rezolucję programową, gdyż powstające Kluby miały wtedy pełną autonomię. W składzie komisji rewizyjnej znalazł się mój ojciec; stronił on zazwyczaj od polityki, ale wtedy uznał, że wobec zaostrzającej się sytuacji należy wyraźnie określić swej miejsce.

W rezolucji programowej lwowski Klub Demokratyczny wypowiedział się w sposób dobrze charakteryzujący postawę i poglądy ludzi, których połączył.

A oto ów tekst wart przypomnienia:
Nie tworzymy nowego programu ideologicznego. Chcemy zjednoczyć rozproszone elementy szczerze demokratyczne, odrzucając hasła wtłaczane spoza wschodniej i zachodniej granicy przez naszych sąsiadów, świadomi zła, jakie powodują przez rozbijanie naszego społeczeństwa i przez odwracanie jego uwagi od istotnych zagadnień niezależności politycznej i gospodarczej.
Jesteśmy przeświadczeni, że tylko obywatele wolni i równi, nie skrępowani naciskiem totalistycznej biurokracji, są jedynym źródłem gwarancji naszej niezależności. Szukamy takiej platformy porozumienia z mniejszościami narodowymi, by one z pełną wiarą złączyć mogły swe dążenia do lepszej przyszłości z dążeniami Narodu Polskiego do silnej Polski Demokratycznej.

Będąc członkiem lwowskiego Klubu Demokratycznego od początku 1938 roku, obserwowałem z bliska wysiłki podjęte dla stworzenia, na bazie Klubów, Stronnictwa Demokratycznego. Podobnie jak i do Klubów, weszły do niego grupy politycznie bardzo się od siebie różniące. Zaowocowało to później rozłamem w czasie okupacji i nowym charakterem Stronnictwa po 1944 roku, kiedy to część jego działaczy poparła lubelski PKWN i jego program. Już na ogólnopolskim zjeździe założycielskim we Lwowie wśród działaczy dostrzegłem dwie wyraźne tendencje. Część obecnych, z Eugeniuszem Czarnowskim na czele, chciała natychmiast powołać centralne władze nowego stronnictwa i rozpocząć przetargi z innymi ugrupowaniami, część chciała przede wszystkim określić tożsamość nowo powstającego ugrupowania, jego zasady ideowe i stosunek do aktualnych problemów politycznych.

Główną postacią zarówno Klubów Demokratycznych, jak i przedwojennego Stronnictwa, był senator, profesor Mieczysław Michalowicz. Był wybitnym uczonym i całe życie działał politycznie, więziony jeszcze za czasów carskich, siedział później w obozie hitlerowskim. Osobiście nie zetknąłem się z nim bezpośrednio, słuchałem go jednak kilkakrotnie na spotkaniach i odczytach. Mówił znakomicie, ale był to raczej sposób mówienia ideowego działacza szukającego filozoficzno-moralnego wymiaru swego zaangażowania, aniżeli organizatora partii politycznej.

Miałem już wtedy dobre kontakty z warszawską centralą Klubów, a następnie Stronnictwa, moim głównym partnerem był młody działacz Rudolf Kryspin.

Zaproponował mi współpracę dla wciągnięcia do nowego ugrupowania młodych ludzi, którzy nadaliby mu więcej życia. Zgodziłem się i zaczęliśmy serię rozmów. Wybuch wojny przekreślił nasze plany i rozłączył nas.

Byłem w tym czasie częstym gościem w domu prezesa lwowskiego oddziału Stronnictwa, Stanisława Olszewskiego, omawialiśmy sprawy polityczne, zarówno miejscowe, jak i ogólne, a te szły źle. Sytuacja na początku 1939 roku zaostrzała się z każdym tygodniem, koledzy podróżujący za granicę wracali z coraz bardziej alarmującymi wieściami, szło wyraźnie ku wojnie i rodziły się wątpliwości co do wiarygodności naszych sojuszników, przede wszystkim Francji. Nie miałem osobiście nigdy żadnych wątpliwości, Jaka będzie faktyczna odpowiedź na retoryczne pytanie francuskiego dziennikarza, które zrobiło wtedy karierę: „Czy warto umierać za Gdańsk?" Wiedziałem aż nadto dobrze, jaki jest prawdziwy stosunek polityków francuskich do spraw polskich, znałem dobrze historię naszej nieodwzajemnionej miłości, od Henryka Walezego poczynając. Pamiętałem także losy mego pradziadka, Jana Żygulskiego, emigranta na paryskim bruku po wydarzeniach krakowskich w 1846 roku.

Z naszej przyjacielskiej grupy, która wciąż trzymała się razem jako członkowie lub sympatycy Klubu i Stronnictwa Demokratycznego, tylko Roman Rostowski, który miał za sobą studia we Francji, wierzył w armię francuską i jej dowódców. Aby rozproszyć dość powszechne już nastroje niewiary w sojusznika, władze zainicjowały wyświetlanie specjalnego filmu propagandowego nakręconego wówczas na zlecenie armii francuskiej. Film nosił tytuł Francja czuwa, poszedłem go obejrzeć. Był zrobiony bardzo inteligentnie. Oto rodzina przeciętnych francuskich mieszczan, wykształconych i zorientowanych w wydarzeniach politycznych, siedzi przy kolacji i komentuje ostatnie wypadki. Ton jest zdecydowanie pesymistyczny — agresorzy, zwłaszcza Hitler, są coraz silniejsi i butniejsi. Liga Narodów bezsilna, społeczeństwo francuskie utraciło bojowego ducha, nikt nie chce znowu pójść pod Verdun, armia jest widocznie słaba. Wtedy obraz na ekranie zmienia się, pojawiają się ogromne działa i bunkry linii Maginota, następnie brygady czołgów, artyleria, ćwiczenia czarnych — senegalskich pułków piechoty, potężne okręty wojenne, sztaby przy mapach, a wśród generałów owiane legendą postacie dowódców z I wojny światowej, Petaina i Weyganda. Trwa to długo i kończy się stanowczo wypowiedzianym zdaniem: „Francja czuwa".

Rok później prawie bez oporu padnie linia Maginota, rozsypią się pułki czołgów i piechoty, flota francuska (rzeczywiście silna, bo przeznaczona do obrony terytoriów kolonialnych za morzami) nie odegra żadnej roli i ostatecznie w dramatycznej chwili zatopi się sama.

Film zrobił wtedy na mnie wrażenie, nie odpowiedział jednak na pytanie, czy cała ta potęga zostanie użyta również dla obrony sojuszniczej Polski. Równocześnie wzmogły się moje obawy co do stanu naszej armii: wiedziałem i widziałem służąc w Legii Akademickiej, czym naprawdę dysponujemy. W porównaniu ze sprzętem technicznym pokazanym w owym filmie wyglądaliśmy jak armia z zeszłego stulecia, tymczasem wiadomo było, iż maszyna wojenna Hitlera jest bardziej nowoczesna niż francuska.

Na wiosnę 1939 roku przez kraj przetoczyła się fala niezwykłych, ponurych plotek politycznych: o sporach w kierownictwie państwa, o brakach w armii, O druzgocącej ocenie naszej gotowości bojowej danej przez zachodnich ekspertów, o nadciągającej katastrofie, której już nic nie jest w stanie zapobiec. Nasilenie plotek zaniepokoiło nawet ludzi stale parających się polityką, na ogół przywykłych do takich zjawisk. Stanisław Olszewski widział w tym dowód głębokiego kryzysu obozu rządzącego i wzmożenia frakcyjnych walk o władzę. Na poparcie swej tezy wskazywał samobójstwo pułkownika Walerego Sławka, który w maju 1939 roku niespodziewanie dla wszystkich się zastrzelił. Po śmierci Piłsudskiego on faktycznie przejął władzę i wielu legionistów w nim właśnie upatrywało następcę Marszałka. Walkę o władzę przegrał, ale wciąż cieszył się dużym autorytetem, a to ze względu na swą autentyczną rewolucyjną przeszłość, charakter i czyste ręce. To on był głównym autorem Konstytucji kwietniowej, widziano w nim także człowieka, który w trudnych czasach może być potrzebny krajowi. Samobójstwo Sławka zmartwiło także bardzo mego ojca. doszedł on do wniosku, że sytuacja kraju musi być znacznie gorsza, aniżeli można sądzić. Lato 1939 roku było gorące, lawina wypadków toczyła się coraz szybciej.