Copyright © 2001 Towarzystwo Miłośników Lwowa i Kresów Południowo - Wschodnich.
Oddział w Krakowie.
Wszystkie prawa zastrzeżone.
Jan Tysson
CZTERDZIEŚCI LAT TEATRU
Któżby pomyślał przed dziesięciu laty,
Że doczekamy takiej dziwnej daty,
Iż garstka ludzi, których piję zdrowie -
Będzie polskim teatrem we Lwowie!
....................................................
Jesteśmy polskiej kultury sztandarem,
Mamy ludzi upajać polskiej mowy czarem,
Mamy polszczyzny być dla innych wzorem,
Poezji naszej być ambasadorem.
Wielkie zadanie, prawie ponad siły...
Czarów się banie nad nami robiły.
...................................................
Przyjaciele i wrogowie, miejcie to na względzie,
Że "zespół" nasz istnieje i długo istnieć będzie!
P. Hausvater - fragmenty wiersza wygłoszonego
w czasie zebrania zespołu w listopadzie 1958 r.
Od ponad dwu wieków szczytne miejsce w historii polskiego teatru zajmowała sztuka sceniczna Lwowa. Po drugiej wojnie światowej w tym mieście wspaniałych teatrów - teatr polski zamilkł. Jednak nadszedł czas, by scenę polską w Lwim Grodzie odnowić, a dawnej świetności nadać nowy blask.
POCZĄTEK
Obecny Teatr Polski we Lwowie powstał na przełomie lat 1957/58 z inicjatywy emerytowanego nauczyciela polonisty, miłośnika polskiej literatury i sztuki teatralnej, Piotra Hausvatera (1894-1966). Skupił on wokół siebie absolwentów trzech ówczesnych szkół z polskim językiem wykładowym (nr.nr. 10, 24 i 30). Byli to w większości jego wychowankowie, z którymi już wcześniej realizował szkolne przedstawienia. Inicjatywę Hausvatera poparł energiczny prezes koła rodzicielskiego polskiej szkoły nr 10 (dawniej im. św. Marii Magdaleny), Tadeusz Garliński. Narodziny teatru, jako Polskiego Zespołu Dramatycznego, nastąpiły w dniu 19 kwietnia 1958 r. Był to pierwszy publiczny występ na scenie szkoły nr 10. W programie znalazły się małe formy dramatyczne: Rycerskość wieśniacza G. Vergi, a w drugiej części kilka fars, m.in. Gałczyńskiego Babcia i wnuczek. Licznie zebrana lwowska publiczność serdecznie przyjęła to przedstawienie.
Jesienią 1958 r. Piotr Hausvater zrealizował Balladynę Słowackiego. Po zaprezentowaniu tej sztuki w szkole nr 10, została ona wystawiona w "Teatrze Twórczości Ludowej" (dawna scena "Bagateli"). Spektakl odbył się w ramach miejskich przeglądów twórczości amatorskiej i spotkał się z dużym zainteresowaniem władz kulturalnych ówczesnego Lwowa. Pojawiły się wówczas w mieście pierwsze afisze w języku ukraińskim. ogłaszające występ polskiego zespołu. Od lutego 1959 r. polski zespół został przydzielony do "Obwodowego Domu Nauczyciela" (w dawnym pałacu Bielskich) przy ul. Kopernika 42, który jest jego siedzibą do dnia dzisiejszego. Piotr Hausvater został zatwierdzony jako kierownik i reżyser polskiego zespołu, a jako jego asystent - Władysław Łokietko (zmarły w lutym 1999), wtedy młody polonista, nauczyciel w szkole nr 30, później w szkole nr 24. Wokół utworzonego teatru zaczęli się skupiać nie tylko Polacy, również Ukraińcy i Rosjanie, co teatrowi zapewniło trwałą współpracę zawodowych twórców kultury - kompozytorów, plastyków i choreografów.
W Domu Nauczyciela Hausvater wyreżyserował komedię Aleksandra Fredry Damy i huzary i wystawił ją w maju 1959 r. w Teatrze Młodego Widza (wtedy im. Gorkiego, dawny teatr żydowski). Z tego właśnie obiektu cztery lata wcześniej wyjechał na Śląsk Państwowy Polski Teatr Dramatyczny, kierowany przez Bronisława Dąbrowskiego*. Wkrótce polski zespół przygotował wieczór poświęcony 150. rocznicy urodzin Juliusza Słowackiego. Z programem tym teatr odbył swój pierwszy gościnny występ poza Lwowem - w Mościskach.
NA SZERSZYCH WODACH
Od premiery Panny Maliczewskiej G. Zapolskiej w 1960 r. funkcję reżysera - na równi z P. Hausvaterem - zaczął pełnić absolwent polonistyki lwowskiego uniwersytetu Zbigniew Chrzanowski, pracujący zawodowo w ośrodku telewizji lwowskiej. W grudniu 1961, za znaczne osiągnięcia w sztuce scenicznej, tzw. Republikańska Rada Związków Zawodowych uroczyście nadała polskiemu zespołowi tytuł Teatru Ludowego, co zapewniło mu regularne występy, publikacje reklamowe oraz etaty dla kierownictwa artystycznego i administracyjnego, a także dotacje na wyjazdy z przedstawieniami poza obręb Lwowa.
W tym czasie szczerze oddany zespołowi, świetny odtwórca wielu ról Władysław Łokietko, podjął się reżyserii komedii Radca pana radcy M. Bałuckiego. Wystawienie tego spektaklu lwowska publiczność przyjęła entuzjastycznie. Ten sam W. Łokietko przetłumaczył z rosyjskiego i wyreżyserował sztukę W. Rozowa Szczęśliwej drogi.
Od 1962 r. Polski Teatr Ludowy nawiązuje trwałe kontakty i wymianę twórczą z polskimi zespołami, działającymi w Wilnie, najpierw z Polskim Zespołem Pieśni i Tańca "Wilia", który gościł we Lwowie w latach 1963, 1965 i 1975. Lwowski Teatr występował w Wilnie też wielokrotnie, a w 1974 r. oba zespoły zorganizowały wspólny program Mickiewicz i Moniuszko, prezentując go wileńskiemu i lwowskiemu widzowi. Ścisłą współpracę nawiązano też z polskimi zespołami dramatycznymi przy wileńskim Klubie Medyków i Pałacu Kultury Kolejarzy.
Jednym z najświetniejszych spektakli Polskiego Teatru stała się komedia Panna mężatka J. Korzeniowskiego, wystawiona w 1963 r. w reżyserii Chrzanowskiego. Rolę Majora zagrał tam znany polski zawodowy aktor Aleksander Leszczyc, a przedstawienie pokazano też w Wilnie.
Po śmierci Piotra Hausvatera w 1966 r. kierownictwo artystyczne teatru objął Zbigniew Chrzanowski, który w tym samym roku ukończył wydział reżyserii w Moskiewskiej Szkole Teatralnej przy Teatrze im. Wachtangowa.
Na rok 1968 przypadł uroczysty jubileusz 10-lecia Polskiego Teatru Ludowego. Lwowski teatr miał już na swoim koncie 20 premier i około 150 przedstawień, oraz gościnne występy w Mościskach i Samborze, a także na kilku dużych scenach Wilna.
Rok 1969 przynosi dwukrotne gościnne występy w Moskwie, z okazji II Festiwalu Dramaturgii Polskiej w ZSRR: w czerwcu pokazano dramat J. Anouilh'a Antygona, a w grudniu Wesele St. Wyspiańskiego. Spektakle te oglądał rektor Moskiewskiej Szkoły Teatralnej, wybitny reżyser i pedagog Borys Zachawa, który podkreślił wysoki, profesjonalny poziom lwowskiego teatru. Wesele w reżyserii Chrzanowskiego i z muzyką Andrzeja Nikodemowicza stało się jedną z najważniejszych pozycji repertuarowych teatru i nie schodziło ze sceny w ciągu dwunastu sezonów, aż do pamiętnego października w 1981 roku.
Drugie dziesięciolecie zaowocowało wieloma interesującymi pozycjami repertuarowymi, m.in. Moliera i Szekspira. Wystawiono również polskie sztuki - Stara kobieta wysiaduje T. Różewicza, Serenadę i Na pełnym morzu S. Mrożka, Ich czworo G. Zapolskiej. Z klasycznych pozycji zagrano Jubileusz A. Czechowa i Sen nocy letniej Szekspira. Zespół zorganizował kilka wieczorów poetyckich, wśród których Norwid należał do najlepszych. Nastąpiły kilkakrotne wyjazdy do Wilna, Leningradu i Rygi. W tym czasie garderoba teatralnych kostiumów wzbogacona została darami zawodowych teatrów z Polski, co znakomicie ułatwiło realizację wielu pozycji repertuarowych.
WIATR HISTORII
W trzecim dziesięcioleciu swej pracy teatr przeżył dramatyczne wydarzenia w związku z echami ruchu społecznego "Solidarność" w Polsce. Działalność teatru o mało nie została zlikwidowana przez władze partyjne Lwowa. W październiku 1981 Zbigniew Chrzanowski, a z nim kilku aktorów, w tym pięciu studentów z Polski, studiujących na politechnice lwowskiej, zostało poddanych represjom. Obywateli ZSRR pozbawiono pracy zawodowej, a polskich usunięto z uczelni i w trybie przymusowym wydalono do Polski. Brutalnie przerwano próby Kartoteki Różewicza. Nie mogąc podjąć pracy w swoim zawodzie, Chrzanowski wyjechał ze Lwowa na stały pobyt do Polski. Jednak na początku 1982 r. teatr wznowił swoją działalność, ale bez prawa używania słowa Polski (głównie na afiszach) i był nakłaniany do grania w różnych wersjach językowych. Jeszcze później uzupełniono nazwę teatru - oficjalnie miała ona brzmieć Teatr Ludowy "Przyjaźń", odcinając nadal słowo Polski. Powrót do pełnej nazwy nastąpił dopiero w 1990 r. Sytuacja zespołu uległa stabilizacji, gdy w 1985 r. kierownictwo teatru objął Walery Bortiakow, zawodowy scenograf, Rosjanin urodzony w dalekim Krasnojarsku, a wychowany we Lwowie i szczerze rozmiłowany w polskiej kulturze. Z teatrem był związany już od 1973 r. i wykonał dla niego wiele wspaniałych scenografii. On to poprowadził dalej działalność zespołu, znajdującego się w trudnej sytuacji. W reżyserii Bortiakowa została zrealizowana w 1988 r. ważna pozycja teatru, jaką jest Zemsta Aleksandra Fredry.
W następnych latach kilku aktorów otrzymało odznaki "Zasłużony dla kultury polskiej". Uroczyście obchodzono 30-lecie Teatru, a w jubileuszowym wieczorze wziął udział również Zbigniew Chrzanowski, który - podejmując pracę w zawodowych teatrach w Szczecinie, Wałbrzychu i Wrocławiu - tak naprawdę nigdy nie przerwał kontaktu twórczego z lwowskim zespołem. W tym czasie nowe układy umożliwiły mu ponownie ścisłą współpracę z naszym teatrem. Jeszcze ściślejsze współdziałanie ze Lwowem ułatwiło Chrzanowskiemu podjęcie pracy i zamieszkanie w Przemyślu. We wszystkich następnych latach, pomimo ciągłych trudów podróży przez granicę, nieprzerwanie działał obok Bortiakowa, jako organizator, reżyser i aktor lwowskiego zespołu.
W tych niełatwych latach ambitne pozycje repertuarowe przygotowała, związana z zespołem od samego zarania jego dziejów, Jolanta Martynowicz. Była to m.in. Konopnicka, jakiej nie znamy, gdzie wystąpiła w potrójnej roli - jako autor programu, reżyser i wykonawczyni. Program ten zaprezentowała - wraz ze swoją partnerką Jadwigą Pechaty - w Żarnowcu (k. Krosna) w domu Poetki, obecnie muzeum Marii Konopnickiej.
NOWE CZASY
W listopadzie 1988, dzięki staraniom ówczesnego kierownika polskiej Agencji Konsularnej we Lwowie Włodzimierza Woskowskiego, Teatr wyjechał po raz pierwszy w swojej historii do Polski, przedstawiając własny dorobek w Rzeszowie i Łańcucie. W tym samym roku zespół wystawił w swojej siedzibie komedię Arystofanesa Ptaki, w reżyserii Z. Chrzanowskiego i wspaniałej oprawie plastycznej Eugeniusza Łysyka. W następnym, 1989 r. Teatr miał możność zaprezentowania się w Krakowie, Przemyślu, Bielsku-Białej, Cieszynie i Wrocławiu. W następnych latach również odbyły się wyjazdu do Kraju. Zrealizowano ponadto takie pozycje, jak Consilium facultatis J. A. Fredry i Odludki i poeta Al. Fredry.
W 1990 r. Teatr wziął udział w uroczystościach w Rudkach z okazji powtórnego pogrzebu i poświęcenia rodowej krypty Aleksandra Fredry. Wystawiono wtedy Dawny spór Mariana Hemara i fredrowską Zemstę.
Znaczącym wydarzeniem w historii teatru był występ w Lubaczowie w 1991 r. podczas pielgrzymki Ojca Świętego Jana Pawła II do Polski. Zagrano wtedy sztukę Jego pióra Przed sklepem jubilera w reżyserii Z. Chrzanowskiego i scenografii W. Bortiakowa. Wkrótce zaprezentowano ten spektakl w Wilnie. W maju 1993 Polski Teatr Ludowy przygotował uroczysty wieczór poświęcony 200. rocznicy urodzin Aleksandra Fredry, pokazany na scenie teatru im. M. Zańkowieckiej (dawnym Skarbkowskim) we Lwowie. Wystąpił wtedy też przybyły z Wrocławia prof. Bogdan Zakrzewski, wygłaszając okolicznościowy odczyt. W kilka dni później, podczas wizyty prezydenta L. Wałęsy we Lwowie, w siedzibie Towarzystwa Kultury Polskiej zostali udekorowani: Z. Chrzanowski - Krzyżem Oficerskim i W. Bortiakow - Krzyżem Kawalerskim Orderu Polski Odrodzonej. W niedługi czas potem w Pałacu Rady Ministrów w Warszawie min. K. Skubiszewski wręczył zespołowi Teatru Dyplom Uznania za wybitne zasługi dla kultury polskiej w świecie.
CIĄGLE W PODRÓŻY
Od 1991 r. zespół Teatru odbył liczne występy w różnych miejscowościach Ziemi Lwowskiej, wyjeżdżał na Litwę i Białoruś, a w Kraju prezentował swoje sztuki w Warszawie, Krakowie, Olkuszu, Lublinie, Rzeszowie, Poznaniu, Szczecinie, Krośnie i innych jeszcze miastach. W styczniu 1993 po raz pierwszy na Zamku Królewskim w Warszawie przedstawiono kompozycję literacko-muzyczną Szopka Lwowska. Ten program, oraz kompozycja teatralna Randka z Hemarem osiągnęły największą ilość przedstawień. Dwutygodniowe tournee jesienią tego roku po Anglii - występy w Manchesterze, Birmingham i Sheffield, a przede wszystkim spektakle w Londynie na scenie POSK-u i występy w polskim klubie "Orzeł Biały" - stały się wielkim triumfem lwowskich artystów, podejmujących ambitną próbę kontynuacji sławnej tradycji teatralnej Lwowa - miasta, które trwale wpisało się do historii polskiej sceny.
W ostatnich latach Polski Teatr Ludowy brał udział w różnych imprezach w Kraju i był tam zawsze najserdeczniej przyjmowany. W 1995 r. odbył się niezapomniany występ z Zemstą Al. Fredry na Rynku w Zamościu, w trakcie XX Zamojskiego Lata Teatralnego, a począwszy od owego roku wzięto udział w I i II Spotkaniach Teatrów Polskich z Zagranicy w Rzeszowie. W 1966 r. niezmiernie serdecznie został Teatr przyjęty w Płocku. Jesienią tego samego roku zespół wziął udział w programie X Tygodnia Kultury Chrześcijańskiej w Lubaczowie. W styczniu 1997 odbyło się wspaniałe tournee z Szopką Lwowską przez wiele miast: Złotoryję, Jawor, Legnicę, Warszawę, Toruń, Bydgoszcz. Następnie był udział w III Przeglądzie Kultury Kresowej w Głogowie "Kresy '97" oraz w spotkaniach w Mrągowie i Bełżycach. Teatr występował na Śląsku w XXIV i XXV Tyskich Spotkaniach Teatralnych.
Zyskując coraz to szersze rzesze sympatyków nie tylko w Polsce, ale i w miasteczkach i wsiach obwodu lwowskiego i sąsiednich, zespół występował w Drohobyczu, Samborze, Stryju, Mościskach, Łanowicach, Łucku i Krzemieńcu, później w Stanisławowie i Kołomyi. Spektakle często odbywają się w kościołach lub w skromnych salach przyparafialnych, klubach. Niezapomniane stały się występy w Mińsku i w muzeum Mickiewicza w Nowogródku.
We Lwowie w latach 1996 i 1998 wzięto udział w I i II Festiwalu Kultury Polskiej na Ukrainie. W 1997 r. zespół występował w Złoczowie, w czasie Dni Polskiej Kultury. W tym też roku Teatr zagrał po raz pierwszy w Kijowie. Tam, podczas Konferencji "Kultura Polska w życiu Ukrainy" zaprezentował czołową pozycję swojego repertuaru - Zemstę. W maju 1998 Teatr przygotował premierę pt. Polowanie na lisa S. Mrożka. W tym też roku, w 40. rocznicę swojego istnienia, zespół przygotował program uroczystego Wieczoru Jubileuszowego, który w czerwcu przedstawiono lwowianom i licznym gościom na scenie dawnego Teatru Skarbkowskiego, a w listopadzie w Krakowie, na historycznej scenie teatru im. Słowackiego. Wkrótce program ten pokazano w Teatrze Nowym w Warszawie, w ramach "Tygodnia Lwowa".
PO CZTERDZIESTCE
Jesienią ub.roku polski zespół wystąpił w Brzegu i Opolu. W grudniu 1998, w 200. rocznicę urodzin Adama Mickiewicza, artyści lwowskiego Teatru J. Martynowicz i Z. Chrzanowski wzięli udział w Jubileuszowym Wieczorze, zorganizowanym w Kijowie, w sali kolumnowej Narodowej Filharmonii Ukrainy. Następnie zespół urządził wieczór ku czci Wieszcza w swojej lwowskiej siedzibie w Domu Nauczyciela, występując wraz z artystami teatru im. Wyspiańskiego z Katowic, Jerzym Głybinem i Arturem Święsem. Słowo wstępne wygłosiła prof. Alina Kowalczykowa z Warszawy.
Kończący się rok 1999 przyniósł równie bogaty plon pracy teatru, w tym kilka wspaniałych wyjazdów. W kwietniu został zaproszony do Poznania na "Dni Lwowa" i zarazem 10-lecie tamtejszego oddziału TMLiKPW. Lwowski zespół wystąpił tam na scenie Centrum Kultury "Zamek" z Lwowskim Wieczorem Galowym, przygotowanym na swoje 40-lecie. Wkrótce potem Teatr wziął udział w kolejnych, XXVI Tyskich Spotkaniach Teatralnych. W maju odbył zespół jedną z najciekawszych swoich podróży - występował z kilkudniowym objazdem w Szwecji, goszcząc w ośrodkach polonijnych i przedstawiając specjalnie przygotowany program Randka ze Lwowem. Grano w Malmo, Goteborgu i Sztokholmie, spotykając się z entuzjazmem. "Po drodze" prezentował się na scenach Szczecina i Gdańska. Na początku lipca Teatr gościł w Zamościu na zakończenie XXIV Zamojskiego Lata Teatralnego, i zaraz potem w Głogowie na Przeglądzie Kultury Polskiej "Kresy '99", grając w nastrojowej scenerii dziedzińca Zamku Książąt Głogowskich.
Pragnąc uczcić Juliusza Słowackiego w roku jego jubileuszu, we wrześniu '99 polski zespół wystąpił w Domu Nauczyciela z programem pt. Słowacki, łączącym fragmenty Kordiana i Balladyny, w reżyserii Z. Chrzanowskiego, scenografii W. Bortiakowa i z udziałem kompozytora A. Nikodemowicza. W kilka dni później Teatr wziął udział w III Spotkaniach Teatralnych Polskich z Zagranicy w Rzeszowie.
W okresie 40 lat swojego istnienia i pracy Lwowski Teatr Ludowy przygotował ponad 50 premier i wystąpił ponad 700 razy.
W tekście dokonano nieznacznych skrótów. Śródtytuły pochodzą od Redakcji.
-----------------
* Patrz CL 1/97, Pani Ludwika
------------------
JAN TYSSON, ur. 1932 we Lwowie. Naukę rozpoczął tamże przed II wojną w szkole H. Makowieckiej i A. Filskiej, matura 1950 w szkole Nr 30. Ukończył studia politechniczne, dyplom inżyniera-technologa 1957. Praca zawodowa w przedsiębiorstwach, w kontroli technicznej, w biurze konstrukcyjnym i jako rzecznik patentowy. Na emeryturze od 1992. Jego pasją jest historia, opublikował książkę o kościele św. Antoniego we Lwowie i wiele artykułów. Od samego początku istnienia Polskiego Teatru Ludowego jest jego aktorem i kronikarzem. Aktywny w pracy społecznej, członek Zarządu Tow. Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej.
Copyright © 2001 Towarzystwo Miłośników Lwowa i Kresów Południowo Wschodnich.
Oddział w Krakowie.
Wszystkie prawa zastrzeżone.
