Patrz także:
Strona Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa
Ossolineum-Fotografie z uroczystego otwarcia Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa
Panorama jest dostępna w Hali Stulecia we Wrocławiu!
Panorama Plastyczna Dawnego Lwowa (1938)
URBANISTYCZNA FIZJOGRAFIA DAWNEGO LWOWA
STUDIA NAD POCZĄTKAMI LWOWA
Informacja Muzeum Miejskiego we Wrocławiu z 2001 roku:
Ekspozycji "Panoramy Plastycz- nej Dawnego Lwowa" w Muzeum Sztuki Medalierskiej we Wrocłwiu, otwartej w dniu 15 stycznia 2001 roku, towarzyszyło duże zaintereso- wanie wrocławian. Można się zatem spodziewać, iż wystawa tego dzieła będzie cieszyła się wielkim powodzeniem. Model Lwowa został wykonany w latach 1931-1946 przez Janusza Witwickiego, lwowianina, architekta i historyka sztuki. Jest to rekonstrukcja miasta z końca XVIII w., w skali 1:200. Była ona owocem szczegółowych badań naukowych prowadzonych z wykorzystaniem pionierskich metod analizy historycznej kartografii i ikonografii.
Dzieło mieści się na 6 płytach o wymiarach 4m x 3,60m. Na odpowiednio ukształtowanym terenie umieszczono ok. 350 obiektów, wykonanych z niebywałą precyzją. Dzięki temu można podziwiać Lwów dawny, w dużej części nieznany. Dotyczy to zwłaszcza obwarowań, które niegdyś, wraz z całym miastem, chlubnie zapisały się w historii Rzeczypospolitej.
Praca podjęta w 1931r. trwala również podczas okupacji sowieckiej i niemieckiej. Mimo biedy, terroru okupacji, aresztowań i śmierci kilku osób z zespołu, w 1946 roku wykonano model warownego centrum miasta. W roku 1946 Witwickiemu udało się uzyskać zezwolenie na wywiezienie go z opanowanego przez Sowietów Lwowa. Niestety na dwa dni przed wyjazdem został zamordowany przez miejscowe NKWD. Panoramę przewiozła do Polski żona Janusza Witwickiego, Irena. Przez wiele lat przechowywano ją w Warszawie, potem trafiła do Wrocławia.
1903-1946
Panorama plastyczna dawnego Lwowa
Wydanie specjalne ukraińskiego czasopisma "Будуємо інакше"("Budujemy inaczej")" na 100-lecie urodzin Janusza Witwickiego, architekta, historyka sztuki, twórcy Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa.
(Lwów, 2004).
Opracował Michał Witwicki
Adres redakcji "Будуємо інакше":
Україна, 79005,Львів-5 Вул.Ш.Руставелі, 7/318 ,
Ukraina, 79005 Lwów-5,ul.Szota Rustaweli 7/318
WSTĘP
Ta publikacja, wydana w 100-tną rocznicę urodzin Janusza Witwickiego, jest poświęcona pamięci wybitnego architekta i historyka sztuki, który urodził się i wychował we Lwowie i który temu miastu poświęcił całe życie. Położył on wielkie zasługi dla wzbogacenia nauki o historii Lwowa, a szczególnie o rozwoju przestrzennym miasta do końca XVIII wieku.
Ostatecznym efektem wieloletniej pracy badawczej, oprócz naukowych publikacji, miała być Panorama Plastyczna Dawnego Lwowa, czyli plastyczny model, pokazujący Lwów w XVIII-wiecznym kształcie, znacznie odbiegającym od obecnego jego obrazu, pokazujący miasto nam nieznane, miasto-fortecę, opasaną potężnymi obwarowaniami, po których dzisiaj pozostały nikłe ślady, otoczone wokół drewnianą przeważnie zabudową przedmiejską. Praca nie została ukończona, a życie twórcy tragicznie przerwane przez skrytobójcze morderstwo w lipcu 1946 roku.
Polityczne zmiany, zaszłe na mapie Europy Środkowej i Wschodniej po II wojnie światowej, dominacja ideologii sowieckiej sprawiły, że przez następne dziesięciolecia osobę Janusza Witwickiego okryło całkowite milczenie i w Polsce, i na Ukrainie. Jego dzieło znalazło się w Polsce, ale musiało pozostawać w ukryciu. Dopiero po upadku Związku Radzieckiego mogły nastąpić starania o ujawnienie dzieła i o przywrócenie należnej pamięci o wielkim patriocie lwowskim, zasłużonym dla badań nad historią Lwowa.
Michał Witwicki
- Skrót życiorysu
PRZEŁOMOWE OKRESY EWOLUCJI PRZESTRZENNEJ LWOWA
Struktura przestrzenna Lwowa dzisiejszego jest wynikiem zasadniczych zmian urbanistycznych, zrealizowanych w XIX w., a polegających przede wszystkim na likwidacji fortyfikacji miejskich. Struktura Lwowa warownego powstała skutkiem rewolucyjnych przemian w 2-ej połowie XIV w.
Najstarszy układ przestrzenny Lwowa, znany nam w ogólnych zarysach, pochodzi z okresu panowania księcia halickiego Daniły i jego syna księcia Lwa tj. z XIII w. Miasto Daniłowe rozciągało się na stoku wzgórza, nad którym wznosiła się góra, a na niej warowny gród książęcy. Zespół grodu i miasta również otoczonego obwarowaniami drewniano-ziemnymi stał się najważniejszym miastem księstwa.
W XIII i XIV wieku Lwów był dużym i ważnym imperium handlowym na jednym z głównych, handlowych szlaków Europy, wiodącym od Saksonii przez Wrocław, Kraków, Lwów, Kijów do krajów Orientu. Dlatego Lwów znalazł się na hiszpańskiej mapie z końca XIII w., na tzw. karcie katalońskej jako „Ciudad de leo" z osobną wzmianką mówiącą, że do tego miasta przybywają kupcy z krajów Wschodu.
Przejście ziem Rusi Czerwonej pod panowanie Polski w XIV w. spowodowało nowy impuls rozwoju miasta. Na mocy przywileju lokacyjnego króla Kazimierza Wielkiego z 1359 r. rozmierzono nowy teren pod miasto, zorganizowane w oparciu o miejskie prawo niemieckie, przyjmowane od XIII w. w całej Polsce. Była to prawdziwa rewolucja urbanistyczna. Na płaskim terenie nad Pełtwią, w oparciu o prostokątny układ ulic zwany szachownicowym, rozłożył się nowy Lwów. Od początku istnienia towarzyszyła mu budowa obwarowań, wznoszonych od XIV do XVII wieku. Stare miasto Daniłowe stało się przedmieściem, zwanym Krakowskim. Na miejscu grodu wzniesiono zamek, zwany Wysokim, w obrębie miasta znalazł się drugi zamek zwany Niskim, włączony w obręb miejskich obwarowań. Były one bardzo rozbudowane. Zabudowę miejską otaczał Mur Wysoki z wieżami, przed nim, na połowie obwodu, wznosił się Mur Niski z półokrągłymi basztami. Całość otaczały Wały z bastionami. W ramach fortyfikacji rozwijało się murowane miasto, pnąc się w górę w kolejnych wiekach. Przedmieścia, Krakowskie i Halickie, narażone na liczne najazdy, zabudowane były przeważnie budynkami drewnianymi. Lwów, najsilniej obwarowane miasto na wschodnich terenach I Rzeczypospolitej, wytrzymał liczne oblężenia, dopiero w 1704 roku zdobyli go Szwedzi. Odtąd jego fortyfikacje traciły na znaczeniu, a już w XVIII wieku stały się przeszkodą w dalszym rozwoju przestrzennym.
Po rozbiorach Polski Lwów znalazł się pod panowaniem austriackim. W tym okresie miasta całej Europy zrzucały ciasny „gorset" fortyfikacji, łącząc ulice miasta z ulicami przedmiejskimi, tworzyły się nowoczesne śródmieścia. Ten sam proces przebiegł we Lwowie w początkach XIX wieku. Rozebrano mury obronne, wieże, baszty i bastiony, ziemią z wałów zasypano fosy. Tereny po zlikwidowanych fortyfikacjach stały się miejscem dla nowych inwestycji. Obraz historycznego ośrodka zmienił się całkowicie. Dawniej Stare Miasto, otoczone niską przedmiejską zabudową drewnianą, było wyraźnie wyodrębnione w terenie, opasane wałami i murami, z za których wystrzelały wieże kościołów i ratusza. Teraz nowo przebite ulice łączyły je z nową, wysoką zabudową dawnych przedmieść, oddzieloną tylko zielonymi bulwarami spacerowymi. Tak powstało współczesne śródmieście Lwowa, miasta otwartego, które, mimo budowy austriackiej cytadeli, nie miało już znaczenia militarnego. Lwów warowny przestał istnieć, a jego obraz zatarł się w świadomości mieszkańców. Nieliczne pozostałości: Arsenał Miejski, Arsenał Królewski, Baszta Prochowa, pozostawione bez pierścienia murów i wałów, nie mogły przywołać prawdziwego obrazu miasta XVIII-wiecznego.
WITOLD DOLIŃSKI
Badania naukowe historii Lwowa miały już długą tradycję. Rozwinęły się w XIX w. w którym działali m. inn.: Chodynicki, J. Schneider, M. Dzieduszycki, A. Petruszewycz, B.Janusz vel M. Karpowycz. W końcu XIX w. i na początku XX w. zasłużyli się szczególnie Władysłąw Łoziński, Aleksander Czołowski, Tadeusz Mańkowski, Majer Bałaban, Mieczysław Gębarowicz, W. Tomkiewicz. Zainteresowanie historyków architekturą Lwowa ograniczało się do pojedynczych obiektów (renesansowy ratusz, poszczególne świątynie i najznaczniejsze kamienice), nie zajmując się w całości architekturą i urbanistyką Lwowa z przed XIX w.
Pierwsze próby przedstawienia fragmentu miasta z końca XVIII w. podjął inż. Witold Doliński. Opracowany przez niego obraz, (znajdujący się obecnie w Muzeum Historycznym Lwowa) przedstawiał widok Lwowa od południowo-zachodniego narożnika obwarowań tj. mniej więcej z okien dzisiejszego hotelu George'a. Obraz Dolińskiego w formie tzw. „dioramy" był eksponowany w jednym z pawilonów na wystawowym terenie tzw. Targów Wschodnich.
JANUSZ WITWICKI
Rodowód Witwickich sięga XIV wieku, kiedy na tereny Rusi Czerwonej Kazimierz Wielki sprowadził z Wołoszczyzny rycerski ród Dragów-Sasów. Osiedli na południe od Lwowa, między Sanokiem a Kołomyją. Zmieszani z miejscową ludnością, przyjęli jej język, obyczaje i wyznanie prawosławne, a od XVI wieku greckokatolickie. Wtedy też powstały nazwiska poszczególnych rodzin, wzięte od nazw miejscowości, a wspólnym herbem był herb „Sas". Byli to więc Rusini, ale cieszący się przywilejami polskiej szlachty. Witwicki pochodzą ze wsi Witwica, położonej niedaleko od miasta Dolina. Licznie rozrodzonym, ciasno i ubogo było w rodzinnej wsi, co energiczniejsi szli w szerszy świat. Niekiedy robili większe kariery, zwykle wiążące się z polonizacją języka i wyznania. Tak też stało się w linii przodków Janusza, osiadłych we Lwowie.
Rodzinną wieś opuścił pradziad Janusza. Jego dziadek, skromny urzędnik sądowy, pod koniec życia osiadł we Lwowie. Ojciec Janusza Władysław Witwicki (1878-1948) poświęcił się psychologii, która w latach jego studiów na Uniwersytecie Lwowskim dopiero stawała się ważną dziedziną nauki. Słynną szkołę filozoficzną stworzył we Lwowie profesor Kazimierz Twardowski. Jednym z najwybitniejszych jego uczniów, obok Kotarbińskiego, Tatarkiewicza, Ingardena, był właśnie Władysław Witwicki. Powołany w 1919 roku na profesora Uniwersytetu Warszawskiego, stał się jednym z najwybitniejszych twórców filozoficznej szkoły lwowsko-warszawskiej okresu międzywojennego. Był wszechstronnie utalentowany. Oprócz wielu prac z dziedziny psychologii, do dziś aktualnych, napisał szereg książek z dziedziny sztuki i estetyki oraz przetłumaczył wszystkie dzieła Platona na język polski. Jako doskonały rysownik wszystkie prace ilustrował osobiście. Z małżeństwa z Euzebią Popławską miał dwóch synów, z których starszy Tadeusz został także psychologiem, młodszy Janusz swoje zainteresowania skierował ku architekturze.
Janusz Witwicki urodził się 10 września 1903 roku we Lwowie. W latach 1909-1913 uczęszczał do powszechnej Szkoły Ewangelickiej, następnie w latach 1913-1921 do VII Państwowego Gimnazjum im. Tadeusza Kościuszki. Wiadomo, że w 1920 roku wraz ze swoim bratem, Tadeuszem, wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej jako żołnierz ochotniczego batalionu. W latach 1921-1926 odbył studia wyższe na Wydziale Architektury Politechniki Lwowskiej, uzyskując w 1926 roku dyplom inżyniera-architekta. W następnych latach studiował historię sztuki na Uniwersytecie Lwowskim, odbył też podróże zagraniczne do Włoch, Niemiec i Francji. Rozpoczął również pracę zawodową. W latach 1923-1924 był sekretarzem wojewódzkiego konserwatora zabytków we Lwowie. Pracował też jako indywidualny projektant różnorodnych budynków, mieszkalnych i użyteczności publicznej Niewątpliwym sukcesem była wygrana w konkursie na pawilon Lwowa na Powszechną Wystawę Krajową w Poznaniu w 1929 roku. Pawilon ze szkła i stali był niewątpliwie awangardowym dziełem. Szczególnie interesowała Witwickiego architektura dawna, zwłaszcza obronna. Zachowały się szkice zamków pomorskich, wykonane w Toruniu, gdzie w latach 1932-1934 pracował w Szefostwie Budownictwa. U podstaw różnorodności zainteresowań i podejmowanych prac były niewątpliwie wszechstronne zdolności humanistyczne, techniczne i plastyczne. Od 1934 roku związał się z Politechniką Lwowską, gdzie pracował do 1934 roku jako asystent, a potem adiunkt Katedry Architektury Historycznej, kierowanej przez prof. Mariana Osińskiego na Wydziale Architektury.
IDEA I PROJEKT PANORAMY
Według własnych słów Janusza Witwickiego „koncepcja Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa powstała w okresie studiów zagranicznych w czasie Paryskiej Wystawy Kolonialnej w 1931 roku. Na tle przeglądu sztuki różnych krajów, ludów i czasów autor doszedł do przekonania, ze w zakresie architektury tak prawdziwie interesujące jest to, co powstało do końca XVIII wieku". Jest rzeczą naturalną, że terenem szczególnych zainteresowań stała się dawna architektura Lwowa, miasta, które, położone na pograniczu wielu kultur, odznaczało się niezwyczajnym pięknem i różnorodnością architektury. Trzeba też dodać, że inspiracją bezpośrednią była, obejrzana w Paryżu, wystawa modeli miast w Hotel des Invalides. Jest to niezwykła ekspozycja, gromadząca kilkadziesiąt plastycznych modeli miast francuskich. Wykonano je w XVII i XVIII w. jako techniczną dokumentację nowożytnych fortyfikacji, którymi otoczono najważniejsze miasta, głównie pod kierunkiem słynnego fortyfikatora Vaubana. Modele te, wykonane w różnych skalach od 1:5000 do 1:100, tworzą do dziś Jedyny na świecie historyczny zbiór modeli miast.
Koncepcję Panoramy poprzedziły, podejmowane od 1928 r. , rekonstrukcyjne prace nad modelami kilku wybitnych dzieł architektury lwowskiej : renesansowego ratusza, kamienicy Królewskiej, Arsenału Królewskiego. Modele te, po prezentacji na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu w 1929 r., były wystawiane w Muzeum Historycznym Miasta Lwowa.
Panorama Plastyczna Dawnego Lwowa miała - w.g. zamierzeń Janusza Witwickiego - przedstawić w modelu, w skali 1:200, Lwów z 1775 r. tj miasto w obrębie fortyfikacji wraz z przedmieściami i najbliższą okolicą. Model w kształcie koła o średnicy 15 m miał być umieszczony w dawnej Baszcie Prochowej, odpowiednio przystosowanej.
Model zaprasza do wędrówki po nieznanym Lwowie, który nie istnieje już od dwóch stuleci. Przyjeżdżającemu wtedy do Lwowa ukazywało się miasto zupełnie inne, skryte za pierścieniem wałów i murów. Jak więc wyglądał Lwów przy końcu XVIII wieku?
Z północy na południe przecinała miasto główna arteria, zakończona bramami Krakowską i Halicką. Na zachód i wschód wyprowadzały dwie furty: Jezuicka i Bosacka. W centrum rozciągał się obszerny rynek, na nim wznosił się gotycko-renesansowy ratusz z gotycko-renesansową wieżą, górującą nad otaczającym rynek zespołem kamienic. Około połowy obszaru miasta zajmowały bogate kamienice mieszczańskie z oficynami w głębi podwórzy. Murowane domy budowano we Lwowie już w XV i XVI wieku. Wielki pożar w 1527 roku zniszczył większość budynków gotyckich, częściowo na ich murach powstały kamienice renesansowe (Czarna i Królewska, dawna Sobieskich), a potem barokowe.
Oprócz zabudowy mieszczańskiej teren miasta zapełniały budowle sakralne, kościoły i klasztory. Od zachodu - katedra łacińska gotycka z XIV i XV w. z oryginalnym, barokowym hełmem i dobudowanymi renesansowymi kaplicami. Tuż przy kościele katedralnym stoi kaplica Boimów z początku XVII w., perła lwowskiego renesansu. Dalej ku północy stał kościół i szpital św. Ducha z XVII w. (nie zachowany), za nim barokowy kościół i klasztor Jezuitów z XII w., dalej kościół i klasztor Franciszkanów (nie zachowany), za nim zespół Trynitarzy : kościół (od XIX w. cerkiew Przeobrażeńska) i klasztor (nie zachowany). Na stronie północnej katedra ormiańska, wzniesiona w XIV w. w oryginalnym stylu kościołów ormiańskich. Od wschodu wznosi się kościół Dominikanów z XVIII w. z wcześniejszym klasztorem, dalej ku południowi cerkiew Wołoska (Uspieńska) z XVII w. z charakterystyczną wieżą Korniakta i piękną kaplicą Trzech Króli w dziedzińcu. Dalej wewnątrz kwartału zabudowy pod miejskim arsenałem stoi gotycko-renesansowa synagoga „Złotej Róży" z XVI w., obok niej tzw. Stara Synagoga z XVI w. Miasto otaczały rozbudowane obwarowania, które niegdyś stanowiły potężny system obronny, w XVIII w. już zaniedbany. Miasto otaczał mur Wysoki z licznymi wieżami. Podczas wrogich napadów każdą z nich obsadzał któryś z cechów rzemieślniczych. Na połowie obwarowań, od północy, wschodu i południa przed murem Wysokim biegł mur Niski z półokrągłymi, otwartymi basztami. Mury otoczone były obmurowanymi wałami ziemnymi z bastionami. Dwie fosy, jedna przed murami, druga przed wałami uzupełniały system obronny. Fosy wypełniała woda, spływająca od wschodu ze wzgórz okolicznych do rzeki Pełtwi.
W północno-zachodniej części miasta wznosił się zespół zabudowań Niskiego Zamku, włączonego w obwarowania miasta, będącego własnością królewską. W północnym narożniku Niskiego Zamku wznosił się budynek rezydencjonalny z obronną wieżą zwany „Wielkie Pokoje", gdzie niejednokrotnie gościli polscy królowie. Zespół mieszkalny zamykał kościół św. Katarzyny, dalej wzdłuż murów znajdował się dansker (ówczesne miejsce ustępowe), za nim wznosiła się baszta Szlachecka. Już zrujnowana, niegdyś pełniła funkcję więzienia dla szlachty. Naprzeciw, po obu stronach wieży wjazdowej, mieścił się sąd grodzki (starostwa): kancelaria i areszt. Wokół dziedzińca znajdowały się stajnie, wozownie, inne pomieszczenia gospodarcze i służby oraz mieszkanie burgrabiego, zarządcy zamku.
Miasto miało cztery bramy. Na północy w Wysokim murze stała Brama Krakowska, z której wychodziło się mostem i groblą do zewnętrznej bramy, bronionej barbakanem i basztą. Na grobli była się jeszcze jedna baszta, obok niej, na wałach, stał „celsztat" - budynek strzelnicy Bractwa Kurkowego, gdzie wzdłuż wałów mieszczanie ćwiczyli się w wojennym rzemiośle.
Na południu wznosiła się Brama Halicka, czworoboczna wieża z dobudowanym, tak zwanym przedbramiem, skąd przez zwodzony most nad wewnętrzną fosą szło się do zewnętrznej bramy na wałach, objętej barbakanem i basztą. Od wschodu, obok cerkwi Wołoskiej, w murze Wysokim znajdowała się Brama Ruska, skąd skręcając trochę w lewo przejściem w baszcie Niskiego muru i mostkiem dochodziło się do furty Bosackiej na wałach i wyjścia z miasta. Na wzgórzu naprzeciw furty wznosił się kościół Karmelitów Bosych, od których wzięła ona swą nazwę. Z tej strony wzgórza górowały nad miastem, dlatego obwarowania wzmocniono budynkami dwóch arsenałów, Miejskiego z XVI w. i Królewskiego, zbudowanego w XVII w. kosztem króla Władysława IV. Przed arsenałem wznosiła się na wałach potężna Baszta Prochowa. Od zachodu przy kościele Jezuitów była Furta Jezuicka, niska wieża w Wysokim murze, przebudowana w stylu barokowym, w której Jezuici urządzili obserwatorium astronomiczne. Z niej mostem szło się do furty zewnętrznej na wałach i wychodziło na przedmieście. Od południa do miejskich wałów prztykał zespół kościoła i klasztoru Bernardynów, otoczony własnym murem obronnym, w którym od wschodu wznosiła się wieża Gliniańska, od południa otwarta baszta i obronna dzwonnica.
Autor opracował koncepcyjny projekt architektoniczny. Model miał być otoczony kolistym tłem, wys. 1,5 m z namalowanym dalszym krajobrazem. Miał być oglądany z boku nieco ponad tłem z galerii biegnącej dookoła. Z górnego pomostu nad galerią byłoby widać Lwów z lotu ptaka. Wreszcie system peryskopów, rozmieszczonych w kilkunastu miejscach w modelu miał umożliwić bliski wgląd w ciekawsze fragmenty wewnątrz miasta, oglądane z pomieszczenia pod modelem. Projekty te pozostały w sferze autorskiej koncepcji, przed wojną nie podjęto żadnych prac adaptacyjnych.
PRZEBIEG PRAC NAD PANORAMĄ DO 1939 r.
- Rekonstrukcja każdego obiektu w modelu była poprzedzona żmudnymi studiami naukowymi, na które składały się
- poszukiwania źródeł archiwalnych: przede wszystkim źródeł kartograficznych i ikonograficznych; archiwalnych źródeł opisowych; źródeł bibliograficznych.
- pomiary architektoniczne w terenie. Większość historycznych obiektów nie posiadała dokładnych i kompletnych inwentaryzacji pomiarowych,
- szczegółowa analiza materiałów, bezpośrednia i porównawcza (m. inn. Brama Halicka zawdzięcza swój czerwony kolor wzmiance w księdze wydatków miejskich: „pro rubeo de Szczirzec ad Haliciensiara portam flor..."), szkice, notatki i wypisy do obiektów i zespołów architektonicznych.
- historyczne dane kartograficzne były przenoszone na współczesny pomiar geodezyjny i konfrontowane z istniejącymi obiektami i fragmentami dawnej zabudowy.
- na podstawie tych i innych danych (szczególnie ikonograficznych) powstawały rysunki rekonstrukcyjne poszczególnych obiektów, ich rzutów, widoków i przekrojów, wykonywane w skali 1:50, a następnie techniczne rysunki robocze dla modeli w skali 1:200.
Po paru latach okazała się potrzeba uzyskania pomieszczenia na zbiory i miejsce pracy. W 1932 roku Witwicki, dzięki poparciu prof. Osińskiego, dostał pokój przy ul. Ujejskiego w gmachu Politechniki, dawnym klasztorze przy kościele Marii Magdaleny. W 1934 roku otrzymał do dyspozycji 2-pokojowy lokal na pracownię w budynku, będącym własnością zarządu miasta, przy ul. Ormiańskiej 23, w domu zwanym „czterech pór roku". Dopiero tutaj, po żmudnych przygotowaniach naukowych i technicznych, powstawała „Panorama Plastyczna Dawnego Lwowa" Tutaj wykonywano rysunki rekonstrukcyjne i prace modelarskie dla modelu w skali 1:200.
Po latach pracy Witwicki dysponował bogatymi zbiorami naukowymi w postaci książek, reprodukcji kartografii i ikonografii historycznej, wypisów i wyrysów, rysunków rekonstrukcyjnych i notatek. Nie sposób dziś odtworzyć nawet w przybliżeniu całego zasobu, który stanowił najpełniejszy ówcześnie zestaw materiałów dotyczących urbanistyki i architektury dawnego Lwowa. Nie dorównuje mu żaden z istniejących dziś w polskich zbiorach. Niestety zbiór ten został w 1948 r. przymusowo przejęty przez Akademie Nauk Ukraińskiej Republiki Radzieckiej, znajduje się w Kijowie.
- Szczęśliwie zachował się wykaz materiałów źródłowych, wykorzystanych do pracy nad modelem. Sporządził go autor w 1937 r. być może jako materiał pomocniczy dla członków komisji oceniającej naukowe podstawy pracy. Zestawienie wylicza :
- 23 plany historyczne miasta i jego fragmentów w tym 3 z XVII w., 11 z XVIII w., 9 z XIX w.,
- 17 widoków historycznych, w tym 2 z XVII w., 10 z XVIII w., 5 z XIX w.,
- 7 rodzajów źródeł archiwalnych opisowych z XVII w., odnoszących się bezpośrednio do różnych obiektów, zestawienie wymienia 100 woluminów wykorzystanych.
- 9 inwentaryzacji pomiarowych obiektów militarnych (arsenały) lub ich reliktów (baszty), z czego 6 stanowiły pomiary własne, wykonane specjalnie dla badań nad dawnym Lwowem.
Suche zestawienie nie oddaje wielkiej i trudnej pracy analitycznej, jaka musiała być przeprowadzona na materiale archiwalnym drogą szczegółowej analizy oraz konfrontacji różnorodnych materiałów. W tej fazie pracy dokonał Janusz Witwicki szeregu cennych odkryć i stworzył nową syntezę urbanistyczną i architektoniczną rozwoju zabudowy Lwowa, a w szczególności całego systemu fortyfikacji lwowskich.
Po latach pracownia była wyposażona we wszystkie potrzebne narzędzia, część z nich bardzo precyzyjnych oraz maszyny. Najwięcej miejsca zajmowała tzw. laubzega, poruszana silnikiem elektrycznym, której ramię miało długość płyty terenu tj. 2 metry. Całość skonstruowana z płyt grubej sklejki przypominała ster samolotu i niekiedy była pierwszym obiektem zainteresowania gości. Obok niej stały wiertarka stolikowa i nieduża szlifierka do drzewa. Wszystkie były wykonane według własnych projektów Janusza, który opracował również aparat fotograficzny specjalnie dla zdjęć z modelu i osobiście go wykonał. Aparat ten odznaczał się głębią ostrości od kilku centymetrów do kilku metrów. Fabryczne były tylko obiektywy, osadzone w drewnianym korpusie na nóżkach z giętkich pasków ołowianych, co pozwalało na dowolne ustawienie aparatu. Pracownia na Ormiańskiej 23 zajmowała dwa pomieszczenia na II piętrze, od frontu. Wejście z klatki schodowej prowadziło wprost do pierwszego, mniejszego pokoju, gdzie stał mały model w skali 1:500, obejmujący teren śródmieścia w obrębie murów, a na nim fortyfikacje i najważniejsze obiekty użyteczności. Zabudowa miejska nie była wykonana w tej skali. Mniej precyzyjny, ale dużo mniejszy (ok. 1,6x1,4 m) służył jako model poglądowy i reklamowy. W tym pokoju znajdowała się ciemnia, wydzielona, z niego ścianami ze sklejki, wyposażona we wszystkie najkonieczniejsze urządzenia. Jedyne okno wychodziło na niewielkie, wewnętrzne podwórko. Przez ten pokój przechodziło się do drugiego, dwukrotnie większego, jasnego pokoju, w którym powstawał duży model, liczący po zmontowaniu 4 x 3,6 m. Tutaj mieściły się też maszyny oraz kilka stolików do prac modelarskich. To była główna pracownia, oświetlona dwoma dużymi oknami. Otrzymanie od władz miejskich lokalu do wyłącznego użytku było dużym sukcesem.
W grudniu 1935 r. zawiązało się „Towarzystwo Budowy Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa". Utworzyły go Lwowskie oddziały Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. Stowarzyszenie Architektów RP oraz Kasyno i Koło Literacko-Artystyczne w wyniku z jednej strony usilnych starań Witwickiego o poparcie i pomoc dla realizacji dzieła, przekraczającej jego własne możliwości, a z drugiej strony zainteresowania. Wokół niego utworzyło się z biegiem czasu grono ludzi współpracujących nad Panoramą. W pierwszym folderze Towarzystwa, wydanym w 1936 r. zamieszczono podziękowanie wymieniając następujące osoby i dziedziny, w których „...poparły swą ofiarną i niejednokrotnie bezinteresowną pracą..." wysiłki autora: „pp. architekt Filip Feldmaus i Inż. Adam Domosławski przy robotach pomiarowo-technicznych w terenie, pp. Prof. Adam Lenkiewicz, Dr. Ludwik Zaturski, Mgr. Włodzimierz Tyss, Dr. Zygmunt Morwitz i Inż. Durst przy reprodukcji planów, p. Marja Schworm-Spotowska przy pracy rysunkowej, pp. Prof. Adam Lenkiewicz, Dr. Ludwik Zaturski. Mgr. Włodzimierz Tyss, Wanda Diamandówna. Dr. Jarosław Słoniewski i Leszek Biały przy pracy fotograficznej dla celów publikacji."
Wymieniono również roboty pozłotnicze (bliżej nie określone które wykonał p. Władysław Mielniczek. Skądinąd wiadomo też o zdjęciach fotograficznych autorstwa Bohdana Czesaka.
Należy dodać, że idea Panoramy zyskała poparcie i pozytywne opinie ze strony autorytetów naukowych i fachowych architektów i historyków. Uznanie wyraziła w 1937 r. większość członków specjalnie powołanej Komisji, w której znaleźli się m. in. Karol Badecki, Marian Osiński, Stanisław Łempicki, Tadeusz Mańkowski, Zbigniew Hornung. Ocenili oni pozytywnie naukowe podstawy prac rekonstrukcyjnych. Nie zabrakło też przeciwnika. Dr. Aleksander Czołowski, zasłużony skądinąd dyrektor Muzeów Miejskich wystąpił z gwałtownym atakiem na pomysł Panoramy i osobę twórcy w specjalnie wydanej broszurze twierdząc, ze nie jest możliwa wiarygodna, naukowa rekonstrukcja wyglądu Lwowa w XVIII w. Z perspektywy czasu trudno orzec, jakie motywy kierowały dr. Czołowskim. Wydaje się, że sprawa ta miała swe źródło nie tylko w temperamencie polemisty. Janusz Witwicki stał się na gruncie lwowskim pionierem maksymalnego wykorzystania i twórczej interpretacji źródeł kartograficznych i ikonograficznych, dotąd nie docenianych należycie przez historyków. Jest oczywiste, że architekt z przygotowaniem historycznym mógł więcej odczytać z rysunków niż historyk. W tym sensie autor Panoramy zajął pozycję wyjątkową zyskując sobie zresztą (poza incydentalnym wystąpieniem) coraz większe uznanie. Dyskusja dała pewien rozgłos idei Panoramy w oświeconych kręgach lwowskich. Niestety największe trudności sprawiały problemy finansowe, w których Towarzystwo nie zdołało odegrać pożądanej roli. W praktyce Janusz Witwicki sam ponosił koszta nieprzerwanej pracy nad Panoramą.
Już w 1936 r. Witwicki rozpoczął budowę dużego modelu, zaczynając od konstrukcji podstawy pod zespół obiektów śródmieścia w obrębie fortyfikacji. Podstawa składała się z 6 płyt terenu, wyrobionego z kilku warstw sklejki. Każda płyta, o wymiarach 5x1,2 m. była ujęta we własna, drewnianą ramę. Zestawione razem płyty były sprzęgnięte w jedną całość za pomocą stalowej ramy, na której spoczywały. Rama składała się z elementów, skręcanych na śruby, była łatwa do montażu i demontażu, tworząc rodzaj jednolitego „rusztu". Całość ramy żelaznej wykonała lwowska firma Christ & Słoniewscy. Zespół 6-ciu płyt, ujętych ramą, był prowizorycznie ustawiony w pracowni na zwykłych, kreślarskich kobyłkach na poziomie ok. 1.20 m od podłogi, wygodnym do oglądania.
Teren był wyrobiony w drewnie wg specjalnych rysunków rekonstrukcyjnych, wykonanych w oparciu o szczegółowe studia przeprowadzone przez dr. Uhorczaka, geografa, docenta UJK. Warstwice ze sklejki pokrył klej z trocinami, przez co uzyskano fakturę, doskonale imitującą naturalne pokrycie. Od nałożenia koloru zależało, czy przedstawiał on przestrzeń trawiastą czy drogę. Dno fos pokryto folią aluminiową, w której, jak w prawdziwej wodzie, odbijały się budynki i drzewa. Te z kolei wykonywano z kawałków przewodów elektrycznych, stopniowo rozkręcanych na coraz cieńsze sploty aż do pojedynczych włókien, tworząc sieć konarów i gałęzi, wyrastających z jednego pnia. Różne grubości użytych przewodów dawały możność wykonania drzew różnej wielkości, a łatwość operowania giętkim drucikiem pozwalało na udatne naśladowanie różnych kształtów zależnie od gatunku drzewa.
Do wybuchu wojny powstał teren części śródmiejskiej. Zaczął się zapełniać modelami obiektów już w czasie okupacji, kiedy wokół Witwickiego zaczęło się tworzyć grono stałych współpracowników, początkowo ochotniczych, potem płatnych. Byli to młodzi ludzie bez zawodu, którym wojna odebrała możność kontynuowania nauki lub studiów. Zafrapowani ideą Panoramy z przyjemnością i zapałem uczyli się trudnej sztuki precyzyjnego modelarstwa.
Podstawowym materiałem na modele obiektów była sklejka, obok niej cienka blacha miedziana na dachy oraz rożnej grubości blachy ołowiane, używane szczególnie na krenełaże baszt i bastionów. Ołów był też podstawowym materiałem dla odtworzenia elementów detalu architektonicznego jak hełmy wież i attyki, a także płaskorzeźby i rzeźby figuralne na elewacjach, m.inn. kaplicy Boimów. Cienkie druty były używane także na balustrady.
Bryły budynków były utworzone przez cztery ściany ze sklejki, w większych obiektach wzmocnione przez dodatkowe ścianki poprzeczne. Otwory okienne w ścianach zewnętrznych były wyklejane kalką lub folią z narysowaną stolarką. W konstrukcji podstawy znajdowały się otwory na żarówki 1,5 voltowe oraz siec kabli zasilana z sieci elektrycznej. Pozwoliło to uzyskać efekty nocnego oświetlenia miasta. Poszczególne modele były mocowane do płyt terenu na stalowych szpilkach, bez użycia kleju tak, aby mogły być zdejmowane w razie potrzeby.
Autor Panoramy narzucił samemu sobie i swoim współpracownikom niezwykłą precyzję w pracy modelarskiej, wykonując osobiście pierwsze modele m. in. cerkwi Wołoskiej, kościoła Dominikanów i ratusza. Bogate wykroje gzymsów były składane z kolejnych, poziomych części gzymsów, wycinanych z cienkiej sklejki lub grubego bristolu i nakładanych jedna na drugą, aby uzyskać ostrość załamań gzymsu. Kolumnada dziedzińca cerkwi Wołoskiej była wykonana z cienkich prętów ołowianych, średnicy ok. 2 mm. Kolumny kościoła Dominikanów były też z ołowiu, wytoczone z wyraźnym zaznaczeniem entasis. W pracowni trwał nieustanny wyścig między współpracownikami, a zaowocował niezwykłymi osiągnięciami modelarskimi, co przy niektórych obiektach, np. kaplicy Boimów, wymagało pracy przy użyciu zegarmistrzowskiej lupy.
Szczególnie te miejsca, które były przeznaczone do oglądania przez peryskopy (których jeden prototyp Janusz wykonał, był on używany), stały się terenem współzawodnictwa, w którym dążono do uzyskania w miniaturze złudzenia rzeczywistości tak w kształcie jak i w kolorycie.
Janusz Witwicki był człowiekiem niezwykle uzdolnionym, nie tylko w dziedzinie umiejętności technicznych, ale również artystycznych. Sam dużo rysował i malował, ulubioną przez niego techniką malarską był pastel, a częstym motywem - portrety. Z upodobaniem i maestrią zajmował się malowaniem modeli. Starał się malować je w sposób naturalistyczny a tak że jak najbardziej żywy, tak, aby żadna powierzchnie nie była pokryta jednakowym walorem jednego koloru. Mieszał kolory i odcienie, wprowadzał zacieki na ścianach, osmolenie kominów, często pęknięcia i ubytki tynku. Tak traktowane powierzchnie ścian wyglądały istotnie „jak żywe". Informacje źródłowe o spalonym domu lub domu w budowie były wykorzystane dla sugestywnego przedstawienia wypalonej ruiny lub ścian ceglanych oplecionych rusztowaniami . Szczególnie największe modele i najpiękniejsze kolorystycznie jak np. katedra Wołoska były małymi arcydziełami sztuki modelarskiej i malarskiej równocześnie. Tę wrażliwość na grę i żywość kolorów, a także umiejętność takiego malowania starali się naśladować współpracownicy, często z dużym powodzeniem. Pracownia na Ormiańskiej była szkołą wrażliwości artystycznej.
Witwicki stosował dość prostą technikę malowania modeli. Drewniane ściany pokrywane były najpierw gruntowane, tj. pokrywane mieszaniną kredy i kleju, następnie malowane farbami temperowymi w tonacji bardzo jaskrawej. W krótkim czasie kolory patynowały się i uzyskiwały barwę naturalną. Miedziane dachy i kopuły były traktowane roztworami kwasów, co dawało piękną patynę. Kopuły i dachy ołowiane malowano farbami olejnymi, starając się naśladować naturalne różnice odcieni i natężenia patyny.
Janusz wciągnął do współpracy nad Panoramą swego ojca Władysława Witwickiego. Przesyłał mu do Warszawy perspektywiczne rysunki rekonstrukcyjne widoków XVIII-wiecznych fortyfikacji w takich ujęciach, jak mogły przedstawiać się niegdyś oczom przechodnia. W oparciu o techniczne rekonstrukcje powstawały kolorowe obrazy, ożywione postaciami. Zachowało się ich kilkanaście. Kilka z nich prezentuje szersze ujęcia, w tym jeden z widokiem dziedzińca Niskiego Zamku, inny największy, na którym Władysław namalował scenę oblężenia Lwowa przez Chmielnickiego. Na pierwszym planie widać obozujących Kozaków, w tle miasto za murami, widziane od strony zachodniej. Na innych obrazach widać fragmenty obwarowań, ożywione scenami rodzajowymi.
Dziełem Władysława było również tło do modelu śródmieścia, przedstawiające najbliższe okolice, łącznie z Wysokim Zamkiem, tak jak mogły wyglądać w XVIII wieku. Tło spełniało podwójną rolę, po pierwsze jako tło, używane do fotografowania modelu, a po drugie jako studium tła przed sporządzeniem właściwego obrazu otoczenia miasta, przewidziane go do umieszczenia w Baszcie Prochowej.
Przez cały czas pracy nad Panoramą Janusz Witwicki borykał się z trudnościami finansowymi, sam opłacając latami wszystkie koszty z innych prac, jakie podejmował. Liczył na pomoc Towarzystwa Budowy PPDL oraz Zarządu Miasta.
Od 1937 r. toczyły się pertraktacje z władzami miasta o ich bodaj częściowy udział w finansowaniu pracy, ale dopiero w 1939 roku została zawarta umowa z Gminą Miasta Lwowa, która zobowiązała się do pokrycia 1/3 kosztów śródmiejskiej części Panoramy, obliczonych skromnie na 180.000 zł (niewątpliwie zaniżonych). Wypłacono pierwszą ratę w sumie 10.000 złotych, z czego 2.000 przepadło już po wybuchu wojny przy zmianie waluty.
OKUPACJA
Okres okupacji to ciągła walka Janusza o przetrwanie i kontynuację pracy, prowadzona z fanatyczną wręcz determinacją, inwencją i pracowitością. Było to zadanie niezwykle trudne, zważywszy też na konieczność utrzymania żony z dwojgiem małych dzieci, pomocy matce, zaawansowanej wiekiem. Utrzymanie pracowni, zakupy materiałów i płace współpracowników, jakkolwiek niewielkie, razem pochłaniały znaczne sumy. Janusz zdobywał pieniądze w różny sposób. Grając na snobizmie kolejnych władców wydobywał dotacje, niewielkie i nieregularne, podejmował się innych prac architektonicznych. W 1943 r. wykonał własnoręcznie sgrafitto, przedstawiające widok XVIII-wiecznego Lwowa. Znalazło ono miejsce na ścianie w jednej z piwnic ratusza, gdzie Stadtbauamt urządził tradycyjną „Rathauskeller". Wreszcie jak większość dawnych mieszkańców, zmuszony był sprzedawać posiadane walory.
We własnej notatce z 1946 r Janusz Witwicki przedstawił następujące wyliczenie: Dla porównania wysokości różnych zasiłków w złotych, rublach i markach przeliczono te waluty na walutę porównawczą w dolarach w złocie:
W stosunku do sumy kosztorysu budowy modelu rekonstrukcji śródmieścia Lwowa 180.000 zł przedwojennych równa się 18.000 $, stanowiło to pokrycie dopiero w wysokości 13,6%. A w tym czasie powstały modele budynków publicznych i przeważna część modeli kamienic czyli 80% robót przewidzianych kosztorysem z 1937 r., i szereg robót, których kosztorys w ogóle nie przewidywał, jak oświetlenie budynków od wnętrza, prowizoryczne tło dla modelu... Kosztorys był raczej niedociągnięty - przewidziano 17 budynków publicznych - opracowano ich 52, przewidziano 271 budynków prywatnych - opracowano 291, przewidziano płacę pomiaru technicznego jednej kamienicy: 100 zł, zamiast przeciętnie 300 zł."
Brak pieniędzy na kontynuację pracy nękał Witwickiego przez cały okres okupacji i tylko dzięki ogromnym wysiłkom jego samego, a niekiedy doraźnej pomocy, udawało się nieprzerwanie prowadzić robotę. „Prawie zawsze - pisał - znalazła się jakaś możliwość zaciągnięcia pożyczki na punktualne opłacenie pracowników..." Sprawy finansowe nie były jedynym cieniem okresu wojny i okupacji. Znów według własnych słów Witwickiego „dwa razy wyciągano robotę z pod gruzów zbombardowanego domu we wrześniu 1939 r. i w lipcu 1944 r. Sześciu współpracowników oraz Matka autora stracili życie wskutek aresztowania przez nowe władze. Autora trzy razy w różnych czasach (tj. okupacji niemieckiej i sowieckiej - przyp. M. W.) zwalniono z więzienia.
Nieuchwytni sprawcy ... wyrabowali podczas, działań wojennych 60 pozycji inwentarza precyzyjnych aparatów i instrumentów..." Skromne przedwojenne zasoby okazały się szczególnie cenne po aresztowaniu przez Niemców w 1943 r. Było to związane z aresztowaniem matki Janusza, Euzebii Witwickiej. Była ona zaangażowana w działalność konspiracyjną, związaną z Delegaturą Rządu, przerwaną przez jakąś wpadkę. Osadzona w Brygidkach starsza pani została następnie przewieziona do obozu na Majdanku, którego Już nie przeżyła. W związku z tym aresztowano też Janusza. Jego żona i przyjaciele podjęli natychmiast starania o jego uwolnienie. Udało się za cenę 40 dolarów w złocie i kilku kuponów najprzedniejszego przedwojennego materiału na ubranie.
Janusz Witwicki angażował się także w akcje cywilnego, polskiego ruchu oporu. T. Krzyżewski wspomina o jego udziale w walce o uratowanie pomników lwowskich, które niemieckie władze okupacyjne chciały w 1943 r. przeznaczyć na zniszczenie i użycie złomu dla potrzeb wojennych kruszejącej już potęgi Rzeszy.
Podczas okupacji otaczało Janusza stale grono przyjaciół, wśród których należy wymienić przede wszystkim Franciszka Uhorczaka, geografa, po wojnie profesora UMSC w Lublinie. Bywali w pracowni prof. Marian Osiński, przedwojenny konserwator lwowski Zbigniew Hornung i inni. Spontanicznie utworzyło się grono współpracowników, złożone przeważnie z młodych ludzi, których zafascynowała ta praca, a którzy mogli jej poświęcić czas i cierpliwość. Mimo, że nie mieli przedtem nic wspólnego z modelarstwem, niektórzy z nich doszli do dużej umiejętności a nawet perfekcji.
Do najzdolniejszych i najpracowitszych należał niewątpliwie Feliks Dańczak, szczupłej postaci, skromny, spokojny, ale duży „z cicha pęk", w pracy niezwykle systematyczny i solidny. Zapalił się do modelarstwa osiągnął wielką w nim perfekcję (m.in. wykonał jeden z najtrudniejszych modeli - kościół Dominikanów, złożony z 1943 części) w pracowni PPDL był chyba najdłużej. Obok niego najpłodniejszymi byli Karasiński, Urbanowski, oraz rodzina Hryniewieckich. Właśnie pracownia na Ormiańskiej skojarzyła małżeństwo Jerzego Hryniewieckiego z Aleksandrą Zdżańską a także Dańczaka z Danutą Link.
W ciągu kilku lat okupacji przez pracownię na Ormiańskiej przewinęło się w sumie trzydzieści kilka osób, z których część pracowało przez czas dłuższy, stworzywszy wybitnie fachową ekipę modelarzy. Część znalazła się w pracowni z innych przyczyn. Wg. Ireny Hryniewieckiej „różni ludzie byli na liście płacy, a były to osoby, które z różnych powodów musiały się konspirować". Co jakiś czas następowały aresztowania i mordy. Pierwszą ofiarą padł jeden z modelarzy (nazwiska nie pomnę), którego Rosjanie aresztowali w 1941 r. i być może stracili na ulicy Łąckiego ?. Ofiarą Niemców padli najpierw Polacy pochodzenia żydowskiego potem także inni. Łącznie śmierć z ręki okupantów poniosło sześciu pracowników. Kilku z tych, którzy przeżyli okupację, wykorzystało po wojnie umiejętności, nabyte we Lwowie. Franciszek Christ jest autorem niezwykle precyzyjnego modelu Zamku Wawelskiego. Zawodową sławę zyskał sobie Feliks Dańczak. Osiedlił się w Krakowie, tam odbył studia architektoniczne i specjalizował się w konserwacji zabytków. Oprócz innych prac fachowych wykonał, razem z żoną Danutą, szereg wspaniałych modeli. Mimo, iż przedwcześnie zmarły, niewątpliwie oddziałał swoim kunsztem na środowisko krakowskie, gdzie nadal rozwija się modelarstwo zabytków architektury na wysokim poziomie precyzji. Jego źródłem jest tradycja pracowni Janusza Witwickiego, istniejącej aż do lipca 1946 roku.
W 1946 r. zamiarem Janusza było przeniesienie się do Konstancina pod Warszawą, gdzie mieszkał we własnym domu jego ojciec Władysław, profesor Uniwersytetu Warszawskiego. Nie było mowy o pozostawieniu dzieła całego życia, rozwinął więc ogromne starania o zezwolenie wywozu modelu, natrafiając na kategoryczny sprzeciw lokalnych władz sowieckich. Odwołując się uparcie do coraz wyższych instancji, dotarł aż do Chruszczowa. W końcu uzyskał zezwolenie na wywóz modelu ku wściekłości lwowskich czynników, m. inn. przedstawicieli Ukraińskiej Akademii Nauk, która liczyła na przejęcie całości pracy.
Na przełomie czerwca i lipca 1946 r. w tygodniach poprzedzających wyjazd, kiedy znany był już termin, przedstawiciele Akademii Nauk Ukraińskiej Republiki Radzieckiej zarekwirowali oficjalnie cały zbiór naukowy, w obecności Janusza Witwickiego pieczętując książki, rysunki i reprodukcje pieczątkami Akademii.
Na trzy dni przed planowanym wyjazdem pracownię odwiedziło wieczorem kilku ludzi, którzy przedstawili się jako historycy sztuki i rozpoczęli rozmowę. Żona Janusza, nie mogąc doczekać się końca, wyszła wcześniej z pracowni. Tego wieczoru nie doczekała się męża, a na drugi dzień zawiadomiono ją o znalezieniu na ulicy ciała Janusza. Zwłoki pokazano jej przez szybę w drzwiach, a na korytarzu urzędu zobaczyła przez chwilę jednego z „historyków sztuki" w mundurze NKWD. Żadne bliższe szczegóły skrytobójczego, mordu nie są znane do dziś.
POWOJENNE LOSY PANORAMY
W dwa tygodnie po pogrzebie męża Irena Witwicka wyjechała z córkami do Warszawy, przewożąc również model, starannie opakowany w sześciu skrzyniach i kilkudziesięciu pudłach. Bagaż ten przez kilka tygodni przechowywał prof. Stanisław Lorenz na terenie Muzeum Narodowego, nie było to jednak miejsce bezpieczne. Istniała uzasadniona obawa, że ukraińskie władze lwowskie wystąpią z żądaniem wydania im modelu. Z nieocenioną pomocą przyszedł wtedy prof. Jan Zachwatowicz, kierownik Katedry i Zakładu Architektury Polskiej, na Wydziale Architektury. Zakład dysponował wtedy, oprócz naukowych i dydaktycznych sal na parterze Wydziału, także sporym pomieszczeniem w piwnicach gmachu. Tam złożono skrzynie i pudła. Wiedziało o tym kilka zaufanych osób, a bezpośrednią pieczę sprawowała p. Jadwiga Rydzewska, oddany pracownik Zakładu, nie dopuszczając do dekonspiracji depozytu. W 1975 r. prof. Zachwatowicz przeszedł na emeryturę, opuszczając Zakład. W zmienionych warunkach organizacyjnych i osobowych uznano, że model należy umieścić w innym miejscu. Staraniem Profesora opieki nad modelem podjął się prof. Olgierd Czerner, dyrektor Muzeum Architektury we Wrocławiu, dokąd z zachowaniem maksymalnej dyskrecji przewieziono model. W Muzeum Architektury model przeleżał aż do roku 1988, kiedy do rodziny dotarły niepokojące informacje iż z nieznanych bliżej przyczyn rozpakowano skrzynie, umieszczając całość modelu w pomieszczeniu łatwo dostępnym. W niewyjaśnionych okolicznościach zginęło pięć modeli, w tym cztery największe i najpiękniejsze, roboty także samego Janusza tj. Katedra łacińska, cerkiew Wołoska, Dominikanie, część główna z wieżą renesansowego ratusza oraz synagoga Złotej Róży. Okazało się także, że oprócz braków spowodowanych kradzieżą, model doznał wielu drobnych uszkodzeń, wynikłych z powodu rozpakowania i pozostawania bez odpowiedniego zabezpieczenia. W tej sytuacji, po stwierdzeniu na miejscu stanu faktycznego, rodzina odebrała model z Muzeum Architektury i zdeponowała go w 1989 r. w Muzeum Archidiecezjalnym we Wrocławiu. Było to możliwe dzięki życzliwości i wielkiemu zrozumieniu ze strony kustosza ks.dr. J. Patera oraz pomocy, jaką okazali p. Zofia Gunaris i p. dr. Zdzisław Ojrzyński.
Niestety, charakter zbiorów i ekspozycji Muzeum Diecezjalnego nie pozwalał na trwałe włączenie modelu. Po kilkuletnich poszukiwaniach, rozmowach z różnymi instytucjami, konkretne zainteresowanie przejęciem modelu wyraził dyrektor Muzeum Historycznego Wrocławia dr. M. Łagiewski. W oddziale militariów w dawnym arsenale model znalazł trwałe schronienie, jako depozyt rodziny.
Do tej pory kosztem rodziny wykonano dwie uzupełniające modele: katedrę i ratusz, wykonane przez doskonałego modelarza I.Pudełkę z Krakowa. Niewdzięczną i żmudną pracę naprawy uszkodzeń podjął ochotniczo architekt Zdzisław Pelz z Wrocławia, niestety przedwcześnie zmarły. Całkowita renowacja i szersze udostępnienie modelu wymaga dużej pracy i niemałych środków finansowych; niemożliwych do uzyskania w warunkach tymczasowego przechowania.
W lutym 1994 r. została podpisana nowa umowa depozytowa między Ireną Witwicką a Muzeum Historycznym we Wrocławiu. Całość modelu została przewieziona do Arsenału wrocławskiego, oddziału Muzeum. Muzeum Archidiecezjalne, dzięki któremu model ponownie został ocalony od zniszczenia, zaskarbiło sobie najżywszą wdzięczność. Jednakże stała ekspozycja nie była tam możliwa. Natomiast zarówno warunki lokalowe, jak specjalistyczny profil Muzeum Historycznego i jego możliwości techniczne dawały największe gwarancje najlepszego wykorzystania dzieła życia Janusza Witwickiego.
W dniu 9 maja 1994 roku został otwarty w Arsenale pierwszy publiczny pokaz modelu Janusza Witwickiego z udziałem rodziny, kierownictwa Muzeum i licznie przybyłych Lwowian, nie tylko z Wrocławia. Była to uroczystość wzruszająca, także dlatego, że stała się początkiem drugiego życia Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa. Po dwumiesięcznej ekspozycji model został zmagazynowany dla przeprowadzenia prac konserwatorskich.
Doprowadzenie modelu do pożądanego stanu okazało się przedsięwzięciem trudnym, zakrojonym na kilka lat. Dyrekcja postanowiła więc eksponować model w stanie niekompletnym, podejmując jednocześnie prace remontowe. 15 stycznia 2001 roku otwarto wystawę w Muzeum Sztuki Medalierskiej (po reorganizacji oddział Muzeum Miejskiego Wrocławia, dawniej Historycznego) w zabytkowej kamienicy nr. 6. na Głównym Rynku Wrocławia. Przy modelu urządzono towarzyszącą wystawę, zawierającą na planszach zdjęcia i objaśnienia dotyczące osoby Janusza Witwickiego, pracy nad Panoramą oraz obrazujące przekształcenia struktury przestrzennej Lwowa wg planów rekonstrukcyjnych Witwickiego. W ramach prac konserwatorskich został odtworzony model synagogi „Złotej Róży" (zniszczonej we Lwowie przez Niemców). W zamierzeniach Muzeum jest dokonanie kompletnego remontu wraz z zainstalowaniem specjalnego oświetlenia, imitującego zmiany widoku miasta w ciągu doby, co wymaga czasu i znacznych nakładów finansowych.
Wśród objaśnień do modelu znalazły się informacje o powojennych dokonaniach lwowskich naukowców w zakresie badań i rekonstrukcji fragmentów obwarowań. Niewątpliwie swój udział miały w tych działaniach materiały badawcze i rekonstrukcyjne Witwickiego. Za czasów sowieckich były one używane anonimowo, a nawet pod innymi nazwiskami, teraz znalazły należne miejsce w historiografii Lwowa. Obecnie liczne grono specjalistów prowadzi we Lwowie dalsze interesujące badania rozszerzające wiedzę o ewolucji historycznych struktur przestrzennych miasta.
Panorama Plastyczna Dawnego Lwowa była najważniejszym dziełem życia Janusza Witwickiego, jednakże nie jedynym, działał również jako naukowiec-historyk (w dziedzinach historii architektury, urbanistyki i fortyfikacji), a także jako architekt-projektant budynków mieszkalnych i użyteczności publicznej.
PUBLIKACJE
Model Lwowa był owocem pasji nie tylko inżyniera architekta, ale także historyka sztuki. W tym charakterze Janusz Witwicki był współautorem pierwszej monografii naukowej na temat całego zespołu fortyfikacji lwowskich. W 1939 r. została wydrukowana w drukarni bydgoskiej nieduża książka, zawierająca dwa opracowania : Władysława Tomkiewicza o dziejach fortyfikacji lwowskich i Janusza Witwickiego pt. „Obwarowania śródmieścia Lwowa". Gotowy cały skład został 31 sierpnia załadowany na dworcu do wagonu z przeznaczaniem do Lwowa. Następnego dnia dworzec został zbombardowany a wagon spłonął z całą zawartością. Wszystkie klisze i teksty, pozostałe w drukarni, zostały zniszczone przez Niemców. Miała to być praca doktorska Janusza Witwickiego.
Z całej pracy zachowały się dwie odbitki szczotkowe, z których jedna była kompletna, zawierała też ilustracje. Przez całe lata nie miało to żadnego znaczenia. Dopiero w 1971 r. dzięki staraniom historyka sztuki, obecnie profesora, Jerzego Kowalczyka, obie prace zostały wydane w Kwartalniku Architektury i Urbanistyki.
W 1938 r. opublikował Witwicki dwa artykuły w Przeglądzie Krajoznawczym, wyjaśniające ideę Panoramy i przedstawiające jej projekt oraz postęp pracy. W tym samym roku wystąpił w lwowskim radiu z audycją na temat Panoramy, a w foyer Teatru Wielkiego miała miejsce wystawa, na której eksponowano mały model i zdjęcia fotograficzne.
- Wykaz publikacji:
- Obwarowania śródmieścia miasta Lwowa i ich przemiany do XVIII w., Część I. Władysław Tomkiewicz, Dzieje obwarowali miejskich Lwowa. Część II. Janusz Witwicki, Obwarowania śródmieścia Lwowa, art. w : Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 1971, zesz. 2-3.
- Witwicki J., Panorama Plastyczna Dawnego Lwowa, art. w: Przegląd Krajoznawczy, 1938, nr. 6-7.
- Witwicki J., Lwów odsłania swe mury obronne, art. w: Przegląd Krajoznawczy, 1938, nr. 8-9.
- Witwicki J., Schemat Lwowa z poł. XVIII w. w art. Marii Jarosiewicz pt. Lwów -Gród i miasto, w : Przegląd Krajoznawczy, 1937, nr. 1.
- Witwicki J., Zamek w Krasiczynie w 1. poł. XVII w. Rekonstrukcja 1939, rys. w i Guerquin B. Zamki w Polsce. Warszawa 1984, rys. 192, s. 183.
Na polu projektowania Janusz Witwicki odniósł już na progu kariery znaczący sukces. Wygrał konkurs na projekt pawilonu Lwowa na Powszechną Wystawę Krajową w Poznaniu w 1929 roku. Projekt został zrealizowany.
Oprócz tego wykonał Witwicki szereg innych projektów. Niestety w Warszawie znajdują się jedynie pojedyncze rysunki, w części niezidentyfikowane. Nie zachował się żaden spis i nie można go dziś kompletnie odtworzyć. Można natomiast sądzić, ze obejmowałby ponad 20 pozycji samych prac projektowych. Ponadto wykonał Witwicki szereg prac, związanych bezpośrednio z jego zainteresowaniami architekturą historyczną, a szczególnie architekturą zamków, m. inn. zamku w Krasiczynie, którego rekonstrukcja ukazała się w pracy B. Guerguina pt. Zamki w Polsce. Wykonał też kilka rozpoznawczych inwentaryzacji zabytków w kilku powiatach woj. stanisławowskiego. Z fragmentarycznego zbioru informacji, szkiców i rysunków, posiadanych przez rodzinę, zestawiono poniższy spis.
- Wykaz prac architektonicznych.
- Pawilon Lwowa na PWK w Poznaniu w 1923 r. Zrealizowany.
- Projekt kaplicy w Sawczynie (pow. Sokal) - 1930 r.
- Projekt dużego kościoła w Dubiecku . 1930 r. Niezrealizowany.
- "Projekt domu mieszkalnego JWP Stefana Rylskiego w Olszanicy, pow. Lesko - paźdz. 1935 r".
- "Szkic domu czynszowego JWP Dr. A. Grucy - luty 1936 r.".
- Dom Społeczny, Synowódzko Wyżnę, pow. Skole- 1936 r.
- "Dom mieszkalny jednorodzinny Kuratora Towarzystwa Patronatu nad Nieletnimi, Warszawa Królewska 33". Niedatowany.
- Projekt ławek do kościoła w Orłowie Murowanym, pow. Krasnystaw. Niedatowany.
- Inwentaryzacja pomiarowa synagogi w Łańcucie -1932r. Oryg.ZAPPW
- Inwentaryzacja zabytków pow. zaleszczyckiego -1935 r. Zachowane 93 karty ze szkicami rzutów w skali 1 :500, opisem kilkuwierszowym i zdjęciami do 32 obiektów przeważnie sakralnych w 24 miejscowościach. Oryginał w zbiorach d. Ossolineum we Lwowie.
- Sgrafitto, przedstawiające widok Lwowa w XVIII w., zaprojektowane i osobiście wykonane w 1943 r. na ścianie jednej z piwnic lwowskiego ratusza. Podobno nie istnieje.
Przedstawiony spis uwzględnia tylko prace, do których zachowały się, choćby we fragmentach, materialne dowody. W tradycji rodzinnej istnieje też przekaz o projekcie przebudowy jakiegoś zamku czy pałacu w Lubelskiem na rezydencję marszałka Rydza-Śmigłego.
- A. Archiwalia rodzinne.
Zbiór dokumentów, notatek, obrazów, zdjęć, rysunków, będących w posiadaniu rodziny, a m.in.:
- świadectwo z 3 klasy szkoły powszechnej we Lwowie za rok 1911/12, wyd. dn. 26.06.1912 r. przez Evangelische Schule in Lemberg,
- dyplom inżyniera architekta, wydany 1926 r. przez Politechniką Lwowską,
- notatka pt. Przebieg budowy Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa, niedatowana, 1946 r. (?), maszynopis,
- notatka z rozmowy, datowana 4.11.1944 r., bez podania rozmówcy (N. Chruszczowa - przyp. M.W.).,ma-
- zbiór opinii rzeczoznawców z 1937 r., kopia maszynopisu, oryg. DAŁO Lwów, fond 1., opis 25, sprawa 1696.
- zbiór szkiców, rysunków architektonicznych prac studenckich i projektów zawodowych,
- zbiór prywatnych prac rysunkowych i malarskich,
- zbiór obrazów Władysława Witwickiego - widoków Lwowa z XVIII w.
- spis modeli opr. w 1987 r. przez mgr, Zofię Gunaris.
- zbiór zdjęć z modeli małego i dużego w różnych fazach i ujęciach, częściowo dubletów w przypadkowym wyborze.
- B. Bibliografia
- Czołowski A., Sprawa Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa, Lwów 1937
- Kruczkowska M., Panorama plastyczna Lwowa miasta przesławnego, art. w: Arkady rw. luty 1939.
- Krzyżewski T., Polski wywiad w Zarządzie m. Lwowa, (1942 -1944), art. w: Rocznik Lwowski 1991.
- Lubiniecka K. Miniaturowe miasto, art. w : Gazeta Wyborcza - dod. Gazeta Dolnośląska, nr. 107., 10.5. 1994.
- (Ł), Lwów z 1772 roku, art. w: "Świat" z 13. 12. 1935.
- Medyński A., Lwów, ilustrowany przewodnik... 2 wyd., Lwów 1937, reprint TERCJO, Warszawa 1990.
- Obwarowania śródmieścia miasta Lwowa i ich przemiany do XVIII w., Część I: Władysław Tomkiewicz, Dzieje obwarowań miejskich Lwowa, Część II: Janusz Witwicki, Obwarowania śródmieścia Lwowa, art. w: Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 1971, zesz. 2-3.
- Panorama Plastyczna Dawnego Lwowa, Lwów 1936, folder wydany nakładem Komitetu Organizacyjnego Budowy Panoramy Plastycznej Dawnego Lwowa, s. 31, il 20.
- Panorama Plastyczna Dawnego Lwowa, Lwów 1938, folder wydany nakładem Towarzystwa Budowy PPDL, s. 40, ii 20.
- Pełechatyj K., Płastyczna Panorama Lwowa, art. w : Wilna Ukraina, 13 luty 1941, nr. 36, tekst i zdjęcie Janusza i Michała Witwickich przy modelu.
- Steimer R., 170 Jahre ein Tag - Lembergs Barockzeit wird Gegenwart, art. w gazecie niemieckiej wydawanej w czasie okupacji we Lwowie, 1943 r. nr. 140.
- Urbanek M., Przywrócić pamięci, art.w : ITD, 1983, nr.1.
- Urbanek M., Druga Panorama, art. w : Przegląd Tygodniowy, rok X, nr. 27, 07.07. 1991.
- Witwicki J., Zamek w Krasiczynie w 1. poł. XVII w. Rekonstrukcja 1939, rys. w : Guerquin B. Zamki w Polsce, Warszawa 1984, ryc. 192, s 183.
- Witwicki J., Schemat Lwowa z poł. XVIII w. w art.Marii Jarosiewicz, Lwów - Gród i miasto w : Przegląd Krajoznawczy, 1937 nr. 1
- Witwicki J., Panorama Plastyczna Dawnego Lwowa, art. w: Przegląd Krajoznawczy, 1938 nr. 6-7.
- Witwicki J., Lwów odsłania swe mury obronne, art. w Przegląd Krajoznawczy, 1938, nr. 8-9.
- Witwicki J., Inwentaryzacja zabytków pow. zaleszczyckiego, 1935.
- Witwicki M., 2002
- Zglinicka A., Dawny Lwów, art. ilustr. zdjęciami z małe go modelu w: Zbliska i Zdaleka
- Zwolanowska B., Architektura Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu w roku 1929, art. w: Rocznik Historii Sztuki 1970 s. 202.
- Notatki - wspomnienia żyjących współpracowników PPDL.
MOJE WSPOMNIENIA Z ORMIAŃSKIEJ 23
Początek rządów sowieckich we Lwowie o mały włos nie stał się końcem istnienia pracowni. Nie byłem świadkiem batalii, o której potem opowiadał mi Janusz, ale znając jego nieustępliwość i niebywały tupet, wierzę w każde słowo.
Otóż na samym początku okupacji kamienica, będąca własnością Zarządu Miasta, została opróżniona z dotychczasowych użytkowników (nie pamiętam już co się tam mieściło) i tylko na drugim piętrze pozostała pracownia Panoramy. Któregoś dnia zajechała przed dom ciężarówka, z której wyładowano kilkadziesiąt, lśniących świeżą bielą, łóżek żelaznych. Kilkanaście ustawiono na podeście drugiego piętra, a do pracowni wlazł (bez pukania oczywiście) jakiś czubaryk z miną marsową i w czapce na głowie. Rozejrzał się wokoło i stanowczym głosem oznajmił Januszowi, że dom przeznaczono na internat szkoły pielęgniarskiej, tu właśnie będzie sypialnia i do jutra lokal ma być opróżniony.
Myślę, że na takie dictum nawet Januszowi dech zaparło, ale nie na długo. „Nie wyprowadzę się - rzekł spokojnie - bo jest to niemożliwe." „Jakże to, taki nakaz, nie ma o czym gadać" - gość zeźlił się nieco. „Ano tak, że tego - tu wskazał model - nie da się stąd wynieść". Czubaryk zdenerwował się i zażądał bliższych wyjaśnień. „Popatrzcie tylko - flegmatycznie objaśniał gospodarz - ten model liczy z jednej strony cztery metry, a z drugiej trzy metry sześćdziesiąt i nie zmieści się nawet w drzwiach, a co dopiero mówić o znoszeniu schodami. Okna też za małe, trzeba by całą ścianę rozwalić i tamtędy spuszczać na ulicę." Rusek zdębiał i rozejrzał się bezradnie. Po chwili ożywił się. „Ale to nie skończone - zauważył bystrze - wy tu nad tym jeszcze pracujecie, a co będzie jak skończycie? Tak czy tak, a wynieść będzie trzeba." „Jak skończę to tutaj będzie muzeum, bo wynieść się nie da!..." Gość stał jeszcze chwilę, jeszcze się rozejrzał, potem odwrócił i wyszedł. W następnych dniach zjawiło się jeszcze kilku osobników sprawdzić, czy nie da się jednak usunąć wielkiego ustrojstwa, ale wizyty przebiegały podobnie i nic z tego nie wyszło. Pracownia się ostała, najpierw siłą rzeczy, a potem zaakceptowana oficjalnie. Rzecz na pozór nieprawdopodobna, ale żadnemu z nieproszonych gości nie przyszło na myśl, aby sprawdzić wiarygodność informacji i spojrzeć... pod model, ustawiony na zwykłych, kreślarskich kobyłkach. Mogli by wtedy zobaczyć sześć osobnych płyt drewnianych, zestawionych na stalowej ramie, skręcanej śrubami. Całość rozbierało się z łatwością.
Któregoś dnia słowo stało się ciałem, a raczej najpierw gwarem dziewczęcych głosów. To przyjechał zapowiadany żeński internat, świergot wypełnił ulicę, a po chwili całe pierwsze piętro naszej kamienicy, wzdłuż którego ciągnął się długi balkon na całej szerokości frontu.
Tego wieczoru odbyło się w pracowni towarzyskie spotkanie. Było kilka butelek wina (tego nie brakowało za rosyjskiej okupacji), Józio Samueli przygrywał na harmonii. Chłopcy byli dobrze wychowani, a dziewczęta okazały się miłe, wdzięczne i wesołe. Od tego wieczoru zaczął się nowy okres w życiu pracowni na Ormiańskiej, która niebawem stała się niby wyspą ucieczki od uciążliwości okupacji, codziennych zmagań z biedą i świadomości terroru. Dopiero w 1941 r. aresztowania i mordy, dotknęły bezpośrednio zespół Panoramy.
Lokal przy Ormiańskiej 23 wspominam ze wzruszeniem a także przyjemnością. Nastrój był niezwykle koleżeński i skłonny do żartów. Gdy ukończony został model kaplicy Boimów (arcydzieło precyzji wręcz zegarmistrzowskiej) zebraliśmy się wszyscy dokoła stołu. Model wykonał, misternie rzeźbiąc fasadę, Feluś Dańczak a Tadzio Kirschner namalował portrety fundatorów, małżeństwa Boimów, znajdujące się na tylnej elewacji. W skali 1 : 200 były to prostokąty o wymiarach 8x6 milimetrów, ale nawet w takim zmniejszeniu widać było twarze i popiersia postaci. „Ech, Tadziu - powiedział ktoś - co to za portrety. Boimowie oczu nie mają!" „Niech was cholera! - zirytował się Tadeusz - będą mieli." Usiadł z lupą w ręce i w ciągu paru minut Boimowie mieli oczy, a Tadzio zyskał sobie podziw kolegów.
Wielkim źródłem radości były teksty lustracji obwarowań miejskich, jakie w XVII i XVIII w. przeprowadzali oficerowie królewscy, sporządzając następnie stosowne zalecenia naprawy murów i wałów lub tylko uporządkowania terenu, jak np : „... żydzi co podle bramy Halickiej mieszkają, gnój na wały sypią, co i smród czyni i ozdobę miastu odejmuje i ludziom, coby do obrony stanąć mieli, zawadza. Prosimy, aby w tem rząd uczynić...". Czynności lustracyjne były niekiedy niełatwe, na co skarżyli się lustratorzy : „... do baszty wejścia niemasz, bo pan Bełżecki zamurował, przez okno musiałem wleźć ...". Pod koniec XVIII w. obwarowania były w kiepskim stanie. Postępująca ruina dotknęła też Niski Zamek, siedzibę sądów grodzkich. Jak zanotowała kolejna inspekcja "...w kancelarii grodzkiej dach ze wszystkiem dziurawy, do izby Ichmość Panów Palestrantów woda ciurkiem leci...", a w pobliskim areszcie "...mur tak spsowany, że za czasów bywszego starosty więźnie, mur przebiwszy, uciekali...". Cytując gościom ten ustęp Janusz nieodmiennie czytał: "...przebiwszy głową uciekali...". Zawsze wywoływało to identyczną reakcję, "A dlaczego głową?" pytano ze zdumieniem. Uciecha była pewna. Pracownia Panoramy była w czasach okupacji licznie odwiedzana przez obywateli ZSSR, a potem przez Niemców, architektów i wysokich funkcjonariuszy. Władze okupacyjne bardzo chętnie chwaliły się modelem, najpierw "drewniewo goroda Zapadnoj Ukrainy", a potem „urdeutsche Stadt Lemberg". Czysto po takiej wizycie Janusz zacierał ręce mówiąc ; „Po patrz, tak się gapią, ani nikt nie dojrzy, ani nie zapyta, co się znajduje na szczycie masztu wieży ratuszowej. Orzełka nie zdejmę, jeszcze doczeka wolności."
Byłem świadkiem wizyt w czasach pierwszej okupacji Sowietów i pierwszego roku rządów hitlerowskch. Niektóre szczególnie utkwiły w pamięci. Jeśli można tu mówić o jakiejkolwiek przyjemności, to bez niechęci wspominam rozmowy z architektami z Leningradu. Byli oni całkowicie odmienni od całej reszty. Zachowywali się z europejską kulturą bycia i swobodą, mieli poczucie humoru, rzecz zupełnie niespotykana u innych. Byli inteligentni i wręcz sympatyczni. Jednym z nich był architekt nazwiskiem Popławski, który po wojnie zjawił się w Warszawie już jako profesor Leningradzkiej Akademii Architektury. Przypomnieliśmy się sobie, oprowadzałem go wtedy po Warszawie i w pewnej chwili zapytałem, skąd taka różnica między leningradczykami a resztą Sojuza?. Uśmiechnął się i odpowiedział zwięźle: „Widzi Pan to proste, u nas bolszewicy wyrżnęli w czasie rewolucji tylko 60 % inteligencji, a gdzie indziej wszystkich." W naszych ówczesnych notowaniach po Leningradzie długo, długo nie było nic, a potem Moskwa i Kijów. Rosjanie to byli okropnie „serioznyje ludi" i bez przerwy wychwalali jaka to u nich nauka, jaki postęp i jak dobrze. Z kolei Ukraińcy chętnie powoływali się na rodzinne związki z Polakami i można ich było od razu rozpoznać, bo od tego zaczynali rozmowę. Przewinęło się za mojej pamięci tj. do 1941 r. ok. 150 architektów z całego Związku Radzieckiego. Przeniósłszy się w 1942 r. do Warszawy, raz tylko na krótko odwiedziłem Lwów w 1943 r. Drugiej okupacji sowieckiej już nie przeżywałem.
Nie wszystkie wizyty były spokojne a choćby obojętne. Do dziś pamiętam z 1942 r. dzień, w którym rankiem zjawiło się w pracowni kilku panów w cywilu i w mundurach, zaglądając w każdy kąt. W godzinę potem dosłownie wpadło kilku żołnierzy i rozstawiło się w obu pokojach. Za chwilę weszło trzech czy czterech oficerów. Na czele wkroczył wysoki (chyba ponad 1,90 m) dryblas, szczupły, suchy, opięty w elegancki mundur z odznakami SB, z ręką na temblaku i spojrzeniem zbira. Był to sam gubernator dystryktu Galicji, Herr Obergruppenfuehrer Wächter, znienawidzony nawet przez Niemców. Krążyła wieść, że właśnie przed kilkoma dniami, na rutynowej odprawie niemieckich starostów, tak dopiekł jednemu z nich, że tamten, doprowadzony do ostatecznej wściekłości, wyciągnął pistolet i wygarnął do gubernatora. Niestety nie trafił dobrze a tylko ranił go w lewą rękę, sam w chwilę potem został rozniesiony kulami esesmańskiej świty.
Teraz ten satrapa oglądał model, słuchając objaśnień gospodarza, z kamienną twarzą, nie zdradzającą żadnych uczuć i ze wzrokiem zimnym jak lód. Gdyby nie szybkie spojrzenia kierowane w ślad za objaśnieniami, można by posądzać go o kompletny brak zainteresowania. Na zakończenie rozejrzał się jeszcze, coś w rodzaju zadowolonego grymasu wypełzło na gębę. U tym momencie Janusz podsunął mu księgę sporego formatu z prośbą o wpisanie się do księgi gości. Wächter skinął głową z łaskawą miną, ktoś ze świty wyciągnął wieczne pióro, gubernator otworzył pierwsze strony i nagle zesztywniał. Książka założona była jeszcze przed wojną i pierwszych kilkanaście stron, które wolno przerzucał teraz Wächter, było zapisanych po polsku. Po chwili przerwał i spojrzał na Janusza, który stał z uprzejmie wyczekującą miną, patrząc mu w oczy. Na następnych kartkach były już wpisy rosyjskie i ukraińskie z poprzednich lat. Wächter znów przerwał, poderwał głowę i zaczął wpatrywać się w Janusza, który dalej spokojnie spoglądał prosto, bez drgnienia, z miną tak doskonale uprzejmą, że aż obraźliwą. Powoli przewracając kartki, wypełnione cyrylicą, gość co chwila spoglądał na nas, jakby przeżuwał myśl, która za chwilę stanie się decyzją. Stałem wtedy tuż za Januszem. Naraz pojawiła się pierwsza pusta karta. Wächter drgnął i raz jeszcze patrzył się na nas z namysłem przez dłuższą chwilę. Nagle zdecydował się. Wziął wieczne pióro i z widoczną wściekłością zaatakował papier smarując wielkie litery na środku strony. Skończył, obrócił się na pięcie i wyszedł, za nim inni.
Namawiać übermenscha, aby podpisał się obok bolszewickich podludzi - to było nieco ryzykowne, Ale taki był Janusz. Niebywale zuchwały i wogóle o niezwykle silnej indywidualności.
Od 1939 do 1942 roku byłem związany nie tylko z pracą i z pracownią, ale też z samym Januszem, z którym przed wojną kontakty były niewielkie. Teraz widywaliśmy się prawie codziennie, a jego silna osobowość wywierała wpływ na nas wszystkich. Towarzyszyłem mu kilka razy w trakcie wizyt w urzędach i - trzeba przyznać - niekiedy z niepokojem. Był człowiekiem bystrym i dowcipnym, znającym dobrze swoją intelektualną przewagę nad większością rozmówców i korzystającym z niej bez zahamowań a raczej z uciechą. Posiadał też niezwykłą energię i żelazny upór w dążeniu do uzyskania tego co chciał. W dodatku był odważnym do zuchwalstwa, rosyjskim dyrektorom potrafił nawymyślać od idiotów i impotentów, co to albo nic nie wiedzą albo nic nie mogą. Taką (dosłownie) dobitną tyradę pamiętam, a także głupie miny rozmówców, którzy najwyraźniej niespokojnie zachodzili w głowę, jakie to on ma plecy, że taki mocny.
Dla pełniejszego scharakteryzowania zdarzeń czy osób wspomnienia nie są najlepszym materiałem. Pamiętamy tylko fragmenty, wyrwane z całości, a hierarchia zapamiętanych zjawisk jest zwykle nieobiektywna. Ale i tak w tych zacierających się już osobistych wspomnieniach Janusz pozostaje postacią nieprzeciętną, wybitną. Kto wie, do jakich doszedłby sukcesów, ile zdziałał, gdyby nie wojna i dramatyczna śmierć.
Warszawa 2004 r. Michał Witwicki
Opublikowano za zgodą Wydawcy, Pana Olega Werbickiego, któremu niniejszym składam serdeczne podziękowanie.
Copyright © 2004 Будуємо інакше
Wszystkie prawa zastrzeżone.
