Istnienie uniwersyteckiej historii sztuki we Lwowie wyznaczają dwie daty: rok 1893 -utworzenie pierwszej katedry, i rok 1939 -wybuch wojny [...]. W ciągu niespełna półwiecza swego istnienia lwowskie środowisko ukształtowało i konsekwentnie utrzymało specyficzny stosunek do tej dyscypliny i sposobu jej uprawiania, odróżniający je od innych ośrodków uniwersyteckich w Polsce, tworząc wyraźnie zarysowaną lokalną szkołę naukową, obejmującą także uczonych z uczelnią nie związanych. [...]

Będący jednym z głównych miast Rzeczypospolitej Lwów już w r. 1772 przypadł Austrii i stał się gospodarczym i administracyjnym centrum Królestwa Galicji i Lodomerii. Z racji tych funkcji przez niemal wiek poddany był silnym procesom austriacyzacji, realizowanym przede wszystkim przez rugowanie języka polskiego ze szkół i urzędów, likwidację polskich instytucji administracyjnych, sądowych, naukowych i kulturalnych, wreszcie napływ austriackich funkcjonariuszy i urzędników z innych krajów monarchii. Ten proces uległ zahamowaniu i cofnięciu w dobie autonomii galicyjskiej, poczynając od późnych lat sześćdziesiątych. [...]

Uniwersyteckie tradycje Lwowa sięgają jezuickiego kolegium, założonego w r. 1585, a w r. 1661 przekształconego przez Jana Kazimierza w Akademię Lwowską, zlikwidowaną przy okazji kasaty zakonu w 1773 r. W r. 1784 cesarz Józef II założył w jej miejsce niemiecki uniwersytet, który jednak upadł w r. 1805, a w 1817 r. został wznowiony przez cesarza Franciszka I z niemieckim i łaciną jako językami wykładowymi. Dopiero w 1871 r. wprowadzono w Uniwersytecie język polski jako wykładowy, co spowodowało wymianę kadry nauczającej i konsolidację polskiego środowiska naukowego.

Ogromną rolę w formowaniu się lwowskiej humanistyki odegrał Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Ossolineum, ufundowane przez Józefa Maksymiliana Ossolińskiego w r. 1817, rozpoczęło działalność w r. 1827 i w dobie przedautonomicznej było praktycznie jedyną polską instytucją naukową. Trzon Zakładu stanowiła wielka biblioteka, sukcesywnie wzbogacana o włączane do niej księgozbiory prywatne; ważne uzupełnienie stanowiły kolekcje artystyczne, w tym zwłaszcza Muzeum Lubomirskich. Istotną rolę inspirującą badania odegrało „Czasopismo Naukowego Księgozbioru Publicznego im. Ossolińskich", wydawane w latach 1828-1869.

W r. 1857 Wiktor Baworowski utworzył fundację dla utrzymania własnej biblioteki ze zbiorem dzieł sztuki, którą zapisał krajowi.

Uczeni lwowscy stanowili najliczniejszą-po krakowskich - grupę członków i współpracowników powołanej do życia w 1872 r. w Krakowie Akademii Umiejętności. Dotyczyło to też utworzonej w r. 1873 Komisji Historii Sztuki, której lwowscy współpracownicy zorganizowali się w r. 1892 w osobny oddział. Będące wynikiem podjętej w 1871 r. polonizacji Uniwersytetu ukształtowanie się we Lwowie w latach siedemdziesiątych silnego środowiska humanistycznego, przede wszystkim w zakresie nauk historycznych, w następnej dekadzie znalazło odbicie w tworzeniu miejscowych instytucji naukowych, mających ponadlokalny charakter. W r. 1881 z inicjatywy Wojciecha Dzieduszyckiego powstało Krajowe Towarzystwo Archeologiczne, którego organem był „Przegląd Archeologiczny", wydawany od r. 1882. Z inicjatywy tego Towarzystwa w 1885 r. odbył się we Lwowie I zjazd archeologiczny. W r. 1886 uczniowie Ksawerego Liskego założyli Towarzystwo Historyczne we Lwowie, wydające od 1887 r. „Kwartalnik Historyczny" i organizujące coroczne zjazdy naukowe. W obu pismach - „Przeglądzie" i „Kwartalniku" - ukazywały się też prace z zakresu starożytnictwa artystycznego. [...]

Muzeum Lubomirskich, przeniesione w r. 1827 z Przeworska do Lwowa i związane z Ossolineum, choć swój ostateczny status prawny uzyskało dopiero w r. 1870, już około 1830 r. było urządzone i - jako pierwsze na ziemiach polskich - udostępnione publiczności. 30 lat później powstało Muzeum przy Bibliotece Baworowskich. Dzieła sztuki, zwłaszcza rzemiosła artystycznego, znajdowały się także w Muzeum Przemysłowym, otwartym w r. 1874. Zbiory artystyczne Muzeum Historycznego Miasta Lwowa, tworzonego od r. 1892, zostały w 1908 r. wydzielone jako główny składnik Muzeum Narodowego im. Króla Jana III. Wspomnieć też należy o kolekcjach prywatnych w lwowskich pałacach rodzin ziemiańskich, w pewnym zakresie udostępnianych zainteresowanym. Prywatna galeria w pałacu Włodzimierza Dzieduszyckiego (skądinąd twórcy publicznego Muzeum Przyrodniczego) i jego żony Alfonsyny z Miączyńskich na przełomie wieków została - jako Muzeum Miączyńskich-Dzieduszyckich - udostępniona szerokiej publiczności. Większość lwowskich zbiorów sztuki wywodziła się więc z ziemiańskich galerii, toteż obejmowały one przede wszystkim różnej wartości dzieła nowożytnego malarstwa europejskiego, a w dalszej kolejności zespoły portretów tzw. sarmackich, wreszcie wytwory nowożytnego rzemiosła artystycznego (w tym przede wszystkim militaria i kobierce), a uzupełniały je dzieła polskiego malarstwa XIX w. [...]

Zainteresowanie dawną sztuką polską rozbudzały wystawy: starożytności, zorganizowana w 1861 r. przez Ossolineum, i Wystawa Archeologiczna Polska i Ruska, urządzona w 1865 z inicjatywy Krajowego Towarzystwa Archeologicznego. Zarówno dawną, jak i współczesną sztukę polską ukazywała ekspozycja na Powszechnej Wystawie Krajowej w r. 1894, już w nowoczesny sposób przygotowana naukowo w latach 1892-1894 przez Władysława Łozińskiego i Jana Bołoza Antoniewicza.

Służba konserwatorska Galicji kształtowała się w ramach wiedeńskiej Centralnej Komisji, która w 1856 r. powołała jako konserwatorów Pawła Popielą w Krakowie i Franciszka Stroińskiego we Lwowie. Miejsce Stroińskiego zajął w 1864 r. Mieczysław Potocki, faktycznie inicjujący funkcjonowanie tego urzędu. [...] Na tej drodze powstała we Lwowie kolejna instytucja związana ze sztuką dawną. Grono lwowskie w r. 1892 rozpoczęło wydawanie czasopisma „Teka Konserwatorska - Rocznik Koła ck Konserwatorów Starożytnych Pomników Galicji Wschodniej". Rozwój sztuki współczesnej popierało Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, założone we Lwowie w r. 1866/67 na wzór starszego krakowskiego. [...] Działalność Towarzystwa obejmowała organizację wystaw, publikację ich katalogów, a we wczesnym okresie także udzielanie stypendiów artystycznych.

Inicjatywa utworzenia katedry historii sztuki na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego powstała w r. 1869. [...] Profesorowie tego Uniwersytetu zwrócili się do Władysława Łozińskiego (1843-1913) z propozycją objęcia katedry. Wydawał się on wówczas jedynym odpowiednim kandydatem: dysponował rozległą- choć dość jednostronną-wiedzą historyczną o sztuce Lwowa [...]. Fachowy autorytet Łozińskiego potwierdziła godność członka czynnego Akademii Umiejętności, uzyskana w 1890 r. Łoziński odmówił ubiegania się o katedrę [...], ale zobowiązał się dopomóc w wyszukaniu odpowiedniego kandydata. [...] Z niewiadomych przyczyn sprawa się przeciągała i dopiero w r. 1893 utworzono Katedrę Historii Sztuki Nowożytnej, na którą powołano Jana Bołoza Antoniewicza (1858--1922) [...]. Pojmowanie historii sztuki jako nauki o dziełach wyrażających swą formą idee i uczucia ludzkie skierowało jego uwagę na twórczość wielkich mistrzów renesansu włoskiego, zwłaszcza Leonarda da Vinci. [...]. Drugim kręgiem zainteresowań Bołoza Antoniewicza była sztuka nowoczesna (głównie polska), i to nie tylko dziewiętnastowieczna. [...]

W r. 1919 na Uniwersytecie Lwowskim (od 1918 - Uniwersytet Jana Kazimierza) utworzono Katedrę Sztuki Polskiej i Wschodnioeuropejskiej, którą objął Władysław Pod-lacha (1875-1951). Katedra o takiej nazwie, podkreślającej odrębność sztuki Europy Wschodniej, zasługująca na zainteresowanie nauki, na ziemiach polskich mogła powstać tylko we Lwowie, którego kulturę, łączącą elementy łacińskiego Zachodu i bizantyńsko-ruskiego Wschodu, wzbogacały oddziaływania lokalnych tradycji ormiańskich i żydowskich i impulsy napływające z islamskiego Bliskiego Wschodu.

Epizodem w dziejach lwowskiego uniwersytetu, leżącym poza głównym nurtem dyscypliny, było utworzenie na Wydziale Teologicznym w r. 1919 Katedry Historii Sztuki Kościelnej z Uwzględnieniem Archeologii Chrześcijańskiej, powierzonej ks. Władysławowi Żyle (1877-1927), a zlikwidowanej po jego śmierci.

Opróżnioną po śmierci Bołoza Antoniewicza Katedrę Historii Sztuki Nowożytnej objął w r. 1926 jego uczeń Władysław Ko-zicki (1879-1936), pisarz, krytyk literacki i polityk. [...] W1933 r. katedra padła ofiarą reformy szkolnictwa wyższego.

Przy katedrze Podlachy działali uczeni już trzeciej generacji profesorów: Gębarowicz i Lanckorońska. Mieczysław Gębarowicz (1893-1984), zawodowo związany z Ossolineum [...]. Wybitny mediewista, piszący też o sztuce nowożytnej, dążył - wbrew tradycji lwowskiej historii sztuki - do wzbogacania tej nauki o precyzyjny warsztat metodologiczny historii. Po wojnie pozostał we Lwowie, skąd przesyłał teksty źródłowych opracowań nowożytnej sztuki i kultury Lwowa [...].

Trzyletnim zaledwie epizodem była działalność uniwersytecka Karoliny Lanckorońskiej (ur. 1898), która jako docent podjęła zajęcia w 1936 r. [...], skupiając swe zainteresowania naukowe na włoskiej sztuce nowożytnej, przede wszystkim na twórczości wielkich mistrzów XVI w. [...], wpisała się w tradycję lwowską Bołoza Antoniewicza i Kozickiego. [...]

Obok uczonych uniwersyteckich działali również i współtworzyli „szkołę lwowską" badacze - nawet nie zawsze będący wykształconymi historykami sztuki - związani z innymi instytucjami naukowymi, muzealnymi czy konserwatorskimi [...]. Takim właśnie prywatnym uczonym był Tadeusz Mańkowski (1878-1956), ceniony adwokat, a później wybitny historyk sztuki o rozległych zainteresowaniach, którego liczne prace o sztuce Ormian lwowskich i o sztuce islamu poważnie wzbogaciły naukowy profil „szkoły lwowskiej". Podejmując próbę charakterystyki samego tylko uniwersyteckiego środowiska, tak wyróżniającego się na tle innych ośrodków uniwersyteckich w Polsce, jestem świadom tego, że pominięcie dorobku badaczy z uniwersytetem nie związanych, w jakimś stopniu upraszcza i zubaża obraz lwowskiej historii sztuki.

Dla uniwersyteckiej historii sztuki we Lwowie najbardziej charakterystyczne wydają się następujące cechy [...]:
1) głębokie zainteresowanie metodologią dyscypliny [...];
2) stały kontakt z europejską humanistyką
3) odejście od archeologicznego traktowania sztuki w ramach historii kultury, uznanie jej pełnej autonomiczności i skupienie uwagi na formie dzieła, pojmowanej jako symptom myśli i uczuć ludzkich, jako przejaw twórczego geniuszu [...];
4) wyjście poza tematykę lokalną i podejmowanie zagadnień aktualnych w nauce europejskiej [...];
5) zainteresowanie sztuką nowoczesną, w tym współczesną [...].

Dzięki tym cechom lwowskie środowisko uniwersyteckie -jako właściwie jedyne w Polsce - uprawiało historię sztuki według standardów obowiązujących w nauce światowej. W swym otwarciu, rozległości horyzontów badawczych, świadomości metodologicznej było wyjątkiem w polskiej historii sztuki, raczej prowincjonalnej, obciążonej grzechem pierworodnym starożytnictwa i długo wprzęgającej naukę w służbę idei narodowej. Lwowskie środowisko nie tylko pozostawiło po sobie ważny dorobek naukowy, lecz także odegrało pewną rolę w kształtowaniu się innych polskich ośrodków historii sztuki. Nastąpiło to jednak dopiero po II wojnie światowej, choć usiłowania tego typu zdarzały się już wcześniej. [...]

Kres istnieniu historii na Uniwersytecie Jana Kazimierza położyła II wojna. Po ostatecznym włączeniu w 1944 r. Lwowa do ZSRR na miejscu pozostał tylko Mieczysław Gębarowicz. Odcięty od warsztatu badawczego i izolowany, w przemycanych do Polski rękopisach prac starał się uratować dla nauki materiały dotyczące sztuki i kultury Lwowa [...]. Karolina Lanckorońska pozostała na emigracji i zarzuciła historię sztuki na rzecz historii, opracowując i publikując watykańskie źródła do dziejów Polski. Ocaloną część rodowej fortuny przeznaczyła na wspieranie polskiej humanistyki, głównie przez udzielanie stypendiów zagranicznych; tej działalności nadała formę istytucjonalną, zakładając w 1967 r. Fundację z Brzezia Lanckorońskich.

Nestor lwowskiej historii sztuki Władysław Podlacha osiadł w 1946 r. we Wrocławiu, gdzie stworzył uniwersytecką katedrę, którą kierował aż do śmierci. W r. 1949 dołączył do niego Zbigniew Hornung (1903--1981), jego lwowski uczeń i - krótko - asystent, a następnie okręgowy konserwator zabytków, który we Wrocławiu kontynuował badania nad sztuką lwowskiego baroku i rokoka. Czteroletnim epizodem była jego praca dydaktyczna na Wydziale Sztuk Pięknych uniwersytetu toruńskiego, spowodowana przejściową likwidacją katedry wrocławskiej. Na wrocławskim uniwersytecie wykładała historię sztuki nowoczesnej Helena Blum (1904-1984), lwowska uczennica Podlachy, po wojnie związana na stałe z Muzeum Narodowym w Krakowie. Paru innych lwowskich historyków sztuki znalazło zatrudnienie w przeniesionym do Wrocławia Ossolineum i w tamtejszym Muzeum Śląskim (obecnie Narodowym). Tadeusz Mańkowski zamieszkał w Krakowie, gdzie objął stanowisko dyrektora Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu, a równocześnie wykładał na Uniwersytecie Jagiellońskim historię sztuki Bliskiego Wschodu. I on kontynuował przedwojenne badania, m.in. nad sztuką islamu, a w r. 1974 ukazała się w Londynie jego synteza sztuki Lwowa. W Krakowie zamieszkały też dwie uczennice Podlachy: wspomniana już Helena Blum i Maria Rzepińska (1914— -1993), która związała się z Akademią Sztuk Pięknych, gdzie doszła do stanowiska profesora. Prowadząc badania nad włoskim malarstwem renesansowym, Rzepińska przedłużała lwowską tradycję, wyznaczoną nazwiskami Bołoza Antoniewicza, Kozickiego i Lanckorońskiej. Kilku lwowskich studentów historii sztuki (m.in. Lech Kalinowski) kontynuowało w Krakowie przerwane studia.

Badacz sztuki ludowej, Ksawery Piwocki (1901-1974), uczeń Podlachy pracujący w służbie konserwatorskiej i w muzeach, po wojnie osiedlił się w Warszawie, gdzie związał się z Akademią Sztuk Pięknych i z Państwowym Instytutem Sztuki (obecnie Instytut Sztuki PAN), wykładał też na uniwersytecie poznańskim.

Tragedia lat 1939-1944 przerwała istnienie „lwowskiej szkoły" historii sztuki. Równocześnie jednak rozproszenie lwowskich badaczy, z których kilku uzyskało katedry uniwersyteckie bądź podjęło dydaktykę w innych szkołach wyższych, spowodowało, że problematyka naukowa i specyficzna postawa metodologiczna, charakterystyczna dla Lwowa, przeniknęły także do innych polskich środowisk historii sztuki. Szczególnie Wrocław, gdzie znalazło nową siedzibę lwowskie Ossolineum, a katedrę uniwersytecką objęli kolejno Podlacha i Hornung, kontynuował tradycję lwowskiej historii sztuki.

ADAM MAŁKIEWICZ, ur. 1936 w Krakowie. Studia historii sztuki na UJ. Tamże od 1962 zatrudniony w instytucie Historii Sztuki, obecnie, jako profesor, jest jego dyrektorem i kierownikiem Zakładu Historii Sztuki Nowożytnej. 1992-96 był wicedyrektorem Muzeum Narodowego w Krakowie. Jego zainteresowania badawcze dotyczą sztuki i architektury nowożytnej, szczególnie związków polsko-włoskich, nowożytnego piśmiennictwa o sztuce i dziejów historii sztuki jako dyscypliny badawczej. Opublikował m.in. książki Teoria architektury w nowożytnym piśmiennictwie polskim (1976) i Theoria et praxis. Studia z dziejów sztuki nowożytnej i jej teorii (2000).