Naszym Czytelnikom znana już jest inicjatywa utworzenia oficjalnej instytucji publicznej, która przejęłaby kompleks problematyki historycznej tzw. Kresów Wschodnich - utraconych ziem przede wszystkim II Rzeczypospolitej oraz innych ziem, które w ciągu naszych wielowiekowych dziejów były związane z I Rzeczpospolitą, a ich wpływ na polską historię i kulturę jest nie do przecenienia.

Poniżej przedstawiamy list, który skierowaliśmy do oddziałów TMLiKPW, do innych Towarzystw Kresowych oraz do znaczących Osób - z prośbą o wstępne poparcie idei oraz włączenie się do starań o jej realizację. Akcja ta ma charakter preorientacji w kwestii społecznego zapotrzebowania na taki właśnie ośrodek naukowo-informacyjny. Otrzymaliśmy już wiele deklaracji poparcia i przyszłej współpracy.

W następnym numerze przekażemy pierwszy meldunek z przebiegu akcji.

TOWARZYSTWO MIŁOŚNIKÓW LWOWA i KRESÓW POŁUDNIOWO-WSCHODNICH 

Zarząd Główny, 
50-079 Wrocław, 
ul. Ruska 32/33 

Kraków, listopad 2004

Szanowni Państwo!

W Towarzystwie Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich powstała inicjatywa podjęcia starań o powołanie do życia INSTYTUTU POLSKIEGO DZIEDZICTWA HISTORII I KULTURY KRESÓW WSCHODNICH

Potrzeba takiej instytucji wynika z dwóch podstawowych względów.

• niezwykle bogaty - a coraz mniej znany we współczesnym życiu polskiego narodu, często zafałszowany - udział w naszej historii i kulturze odciętych od Polski ziem wschodnich i północnych, które były częścią państwa (do końca II Rzeczypospolitej) albo przez wiele wieków z nią związane (I Rzeczpospolita). Trzeba zaznaczyć, że przedstawiana idea nie wynika z żadnych pobudek polityczno-rewizjonistycznych, lecz ze świadomości, iż Kresy stanowią pewien określony i specyficzny -a zamknięty rozdział dziejów Polski w najszerszym rozumieniu. Orientacyjny zarys problematyki, która stałaby się obszarem zainteresowania Instytutu, badań i popularyzacji, opisano w załączniku;
• odchodzenie ostatniego pokolenia urodzonego i zaangażowanego emocjonalnie w problematykę Kresów Wschodnich, inicjującego i stymulującego niezliczone akcje w zakresie zachowania i propagowania pamięci, działań na rzecz Polaków itd.

Na to miejsce - biorąc pod uwagę rozległość i ważność problematyki kresowej -powinna powstać stabilna i bezstronna, profesjonalna instytucja państwowa, kontynuująca w sposób systematyczny badania oraz prezentowanie wiedzy i prawdy o wielowiekowych dziejach życia polskiego narodu i jego dorobku kultury na tamtej, ogromnej części terytorium, zmierzając m.in. do odpierania tendencyjnej, pseudonaukowej agresji z zewnątrz oraz pokonywania szerzącej się w nowych pokoleniach Polaków ignorancji i coraz liczniejszych, bezkrytycznie przyjmowanych zafałszowań.

Istnieje potrzeba badania i oceny -z polskiego punktu widzenia - procesów i wydarzeń historycznych od czasów prapolskich po współczesność, problemów zaludnienia ziem wschodnich od czasów najdawniejszych po dzisiejsze, współżycia z sąsiadami i mniejszościami narodowymi, zagadnień deportacji, emigracji, ekspatriacji i repatriacji; dzisiejszych problemów mniejszości polskiej za granicą wschodnią i północną; uchronienia przed zniszczeniem i rozproszeniem archiwaliów i pamiątek, przechowywanych dotąd przez ekspatriantów, stymulowania działań pomocowych w zakresie oświatowym, organizacyjnym i charytatywnym.

Należy podkreślić, że wkład obu kresowych metropolii - Lwowa i Wilna - jest w Polsce porównywalny jedynie z dwoma innymi historycznymi ośrodkami - Krakowem i Warszawą - razem tworzą fundament intelektualny i duchowy polskiego społeczeństwa doby współczesnej. Życie polityczne, społeczne, gospodarcze i kulturalne Lwowa i Wilna oraz ich regionów nie były mniej bujne i ważne dla Polski niż w Warszawie i Krakowie. Proponowana placówka powinna przejąć w odniesieniu do ziem wschodnich i północnych II i I Rzeczypospolitej przede wszystkim:

1. inicjatywę, organizację i koordynację badań naukowych (wraz z badaniami własnymi) w dziedzinie prehistorii, historii politycznej, militarnej, społeczno-obyczajowej, gospodarczej; geografii, etnologii i językoznawstwa; historii architektury i sztuki, historii kultury (literatury, teatru, muzyki i in.), biografistyki itd.
2. gromadzenie zbiorów archiwalnych, muzealnych i bibliotecznych
3. permanentne rozpoznawanie sytuacji Polaków i polskości za wschodnią i północną granicą lll RP, monitorowanie stanu zachowania polskich zabytków i zbiorów oraz podejmowanie starań o ich ratowanie
4. wydawanie czasopisma naukowego i biuletynu informacyjnego.

   Niniejsze wystąienie ma na celu szeroką preorientację w kwestii możliwego zakresu poparcia dla idei powołania Instytutu, a także zaproponowanie osób, które mogłyby się aktywnie włączyć w te starania. I byłoby niezbędne utworzenie komitetu, złożonego nie tylko z zainteresowanych przedstawicieli największych organizacji kresowych, ale również działaczy, naukowców, publicystów itd. Wystąpienie do odnośnych władz (adresat jeszcze nie skonkretyzowany) chcielibyśmy podbudować oficjalnymi pismami intencyjnymi ze strony jak największej liczby organizacji oraz wyrazami poparcia ze strony znaczących osobistości w Polsce.

Reasumując, oczekiwalibyśmy od Państwa: poparcia naszej inicjatywy (załączamy odpowiedni formularz), ewent. deklaracji w kwestii bliższej współpracy w omawianym projekcie, wskazania innych jeszcze znaczących osób, do których można by się zwrócić o poparcie naszych wspólnych starań; podania uwag i sugestii, dodatkowej argumentacji, uzupełnień itp.

Z góry dziękujemy za możliwie pilną i wnikliwą odpowiedź. Pozostajemy z poważaniem. 

Pełnomocnik Zarządu Głównego Tow. Miłośników Lwowa i Kresów Płd-wsch. ds. Instytutu Polskiego Dziedzictwa Historii i Kultury Kresów Wschodnich

ANDRZEJ CHLIPALSKI 
TMLiKPW O/Kraków

PRZYKŁADOWY ZESTAW TEMATÓW HISTORII I KULTURY KRESÓW WSCHODNICH

1. Wczesne średniowiecze. Lędzianie i prapolskość. Grody Czerwieńskie. Napływ ludności ruskiej i czasy Rusi Czerwonej. Powyższe dotyczy ziem południowo-wschodnich. Analogiczna tematyka dla ziem północno-wschodnich - za mało nam znana.
2. Proces polonizacji niepolskiej szlachty, mieszczaństwa, ludności napływowej. Przypadki depolonizacji polskiego chłopstwa. Obrona przed wynarodowieniem.
3. Problematyka polityczna, narodowa i narodowościowa w I Rzeczypospolitej, w czasie zaborów oraz w okresie międzywojennym -w II RP, na terenach ZSRR i w państwach bałtyckich.
4. Historia Kościoła rzymskokatolickiego. Kultura religijna. Utożsamienie polskości i katolicyzmu. Inne obrządki i wyznania.
5. Wielowiekowa obrona całego państwa i narodu przed najazdami ze wschodu i południa; niezliczone akcje militarne (wygrane i przegrane, aż po II wojnę światową); konsekwencje społeczne i ekonomiczne. Utworzenie infrastruktury obronnej (sieci zamków, grodów obronnych). Kształtowanie się silnej duchowo i fizycznie społeczności polskiej jako konsekwencji szczególnych warunków geograficzno-obronnych i etnicznych.
6. Rozwój cywilizacyjno-kulturowy: budowa miast na zachodnich zasadach prawno-organizacyjnych i urbanistycznych, powstanie wybitnych dzieł architektury i inżynierii. Wyposażenie świątyń oraz siedzib szlacheckich i mieszczańskich w dzieła sztuki artystów rodzimych i sprowadzanych z zagranicy. Mecenat. Inne uwarunkowania rozwoju na ziemiach ukrainnych, Białej Rusi, w krajach bałtyckich.
7. Gospodarka w rozwoju historycznym: handel, przemysł. Handel zagraniczny. Konsekwencje dla cywilizacji i kultury regionów wschodnich i całego kraju. Wpływ utraty ziem wschodnich na gospodarkę krajową na różnych etapach historii.
8. Powstanie instytucji kultury o najwyższej randze krajowej: wyższych uczelni, towarzystw naukowych, renomowanych szkół średnich, muzeów, archiwów i bibliotek. Powstanie ogólnopolskich i lokalnych organizacji społecznych i gospodarczych. Zasilenie fachowcami uczelni i instytucji całego kraju po obu wojnach światowych.
9. Miejsce urodzenia i działania wybitnych Polaków o randze ogólnokrajowej i lokalnej. Ich osiągnięcia naukowe, artystyczne i literackie, gospodarcze i techniczne.
10. Rozwój życia społecznego, folkloru, sportu. Szczególne cechy etosu i kultury społeczności kresowej, Życie rodzinno-towarzyskie. Literatura wspomnieniowa.
11. Walory geograficzno-przyrodnicze. Bogactwa naturalne: geologiczne, glebowo-rolnicze, leśne. Walory krajobrazowo-turystyczne, uzdrowiskowe.
12. Zagadnienia dotyczące II wojny światowej i jej skutków: deportacje, ekspatriacja i repatriacja, emigracja, represje. Ludobójstwo i czystki etniczne dokonane na polskiej ludności cywilnej. Samoobrona i walka podziemna.
13. Zniszczenie dóbr materialnych i kultury w I i II wojnie światowej oraz w latach powojennych. Obecny stan zabytków i zbiorów polskich. Problematyka wywłaszczeń i odszkodowań w sferze publicznej i prywatnej.
14. Sytuacja Polaków i polskości na ziemiach kresowych po II wojnie światowej. Postawa i działalność Kościoła rzymskokatolickiego - dawniej i współcześnie. Działalność organizacji polskich; szkolnictwo polskie; działalność kulturalna. Czasopisma polskie. Twórczość literacka i artystyczna Polaków.
15. Działalność towarzystw kresowych, organizacji oraz instytucji państwowych i polonijnych w RP i za granicą: organizacyjna, kulturalna, oświatowa, charytatywna. Działalność wydawnicza: czasopisma i literatura naukowa, wspomnieniowa, literacka.
16. Kresy Wschodnie w literaturze naukowej, wspomnieniowej i literackiej oraz sztuce polskiej - dawnej i współczesnej.