Według utrzymującej się tradycji, ratusz, jako siedziba władz miasta, zawsze stanowił ośrodek organizmu miejskiego, szczególnie w okresach samorządów Lwowa. Główny gmach lwowianie z poczuciem dumy zwali Kapitolem. O wyglądzie starego ratusza, który nie zachował się do naszych czasów, możemy sądzić według akwareli Jerzego Głogowskiego, namalowanej na początku XIX wieku (widok południowej części gmachu, przechowywany jest w Dziale Sztuki Lwowskiej Biblioteki Naukowej im. W. Stefanyka), litografii Karola Auera (1837) oraz modelu budynku, zrobionego w 1928 roku przez Janusza Witwickiego (we Lwowskim Muzeum Historycznym). Znany historyk miasta Franciszek Jaworski w swej monografii "Ratusz Lwowski" (1907), wykorzystując materiały archiwalne, szczegółowo opisał wszystkie etapy jego budowy.

Pierwszy ratusz został zbudowany prawdopodobnie w latach 1372-1378 z kamienia, ale posiadał drewnianą wieżę, która spłonęła w czasie pożaru w 1381 roku. Najdawniejsze akta miejskie świadczą o istnieniu ratusza od 1382 r. Już wtedy był ozdobiony dziełami sztuki. Według przypuszczeń Władysława Łozińskiego, po stronie zewnętrznej ratusza został umocowany obraz "Wjazd Chrystusa do Jerozolimy", odrestaurowany w 1408 roku przez malarza Lukasa Molera. Centralną część budynku wieńczyła kamienna płaskorzeźba, przedstawiająca Matkę Boską. Po rekonstrukcji ratusza w końcu XV wieku płaskorzeźbę pozostawiono. W latach 1489-1491 zamiast starego zachodniego skrzydła dobudowano nowe kamienne oraz wieżę. Rekonstrukcję prowadzono pod kierunkiem architekta Hansa Stechera (w niektórych materiałach zwanego Blecherem). O autorstwie architekta świadczył napis, zachowany na fasadzie wieży. Nowo odbudowany ratusz, prawdopodobnie, wyglądał imponująco - nazywano go Pałacem pretoriańskim.

Czworościenna wieża została ukończona w roku 1504, w tym czasie zamontowano też nowy zegar, który automatycznie wydzwaniał godziny. Zegar został ozdobiony przez malarza lwowskiego Johanesa. Wieżę wieńczył krużganek dla trębacza oraz nakrycie dachówkowe.

W ciągu XVI wieku wieża dwukrotnie płonęła w straszliwych pożarach, które ogarnęły całe miasto, w latach 1527 i 1571. Kilkakrotnie wieża podlegała renowacji: w latach 1532-1540 prowadził ją budowniczy miejski Masz, a w 1557-1571 architekci Jan Lis i Szczęsny Trembaczyk (którzy równocześnie dobudowali nowe, wschodnie skrzydło ratusza). Nie szczędząc kosztów na nowo pomalowano zegar. Zegar nie tylko reglamentował codzienne życie Lwowiaków, ale był również emblematem miasta. Zainstalowany w 1574 roku nowy zegar stworzyli mistrz Melchior Thyl i malarz Wojciech. Bicie zegara, które niosło się nad miastem oraz wieżę "o którą ścierały się chmury" poetycko opiewał w "Roksolanii" (1590) Sebastian Klonowicz.

W latach 1589-1591 patrycjusz Stanisław Szok finansuje plan rozbudowy i ozdobienia ratusza. Wejście główne z arkadową brama bogato zdobiła jubilersko wykonana rzeźba w kamieniu o motywach renesansowych, podobna do dekoracji architektonicznej pobliskiej "Czarnej kamienicy". Przed wejściem na wysokiej (2,5 m) kolumnie w roku 1591 ustanowiono kamiennego lwa z tarczą heraldyczną w łapach, autorem którego był rzeźbiarz i architekt Andreas Bemer. Lew ten, zwany od roku 1618 "Lorencowiczowskim", w roku 1874 został przeniesiony pod kopiec na Wysokim Zamku, gdzie znajduje się dotychczas. W tym samym czasie, w latach 1589-1592, obok wschodniego skrzydła ratusza Bemer zbudował kamienną "skrzynię" (studnię) z ogromną postacią nimfy Meluzyny, wykonanej z brązu. W toku rozpoczętej przez St. Szolca przebudowy ratusza oraz otoczenia w roku 1596, zamiast drewnianego ustawiono kamienny pręgierz (słup kary) na miejscu straceń pod wieżą. Nieznany rzeźbiarz w sposób oryginalny połączył dwie kamienne postacie, odwrócone do siebie plecami: alegoryczną postać rzymskiej Temidy i kata w stroju ówczesnego mieszczanina (obecnie rekonstruowany pręgierz znajduje się na dziedzińcu Muzeum Historycznego przy Rynku 6).

W drugim dziesięcioleciu XVII wieku burmistrz Lwowa Marcin Kampian zlecił Bemerowi kolejną przebudowę ratusza. W roku 1619 budowę zakończono i budynek uzyskał wygląd, który przez dwa stulecia pozostawał bez zmian (zachował się w rysunkach Głogowskiego i Auera). Ratusz miał charakter eklektyczny, nieco bezładny, ale po swojemu oryginalny i malowniczy. Zespół składał się z trzech nierównych pod względem wysokości budynków, zbudowanych w różnych okresach. Środkowa część - gotycka, z XIV w., z płaskorzeźbą Matki Boskiej na frontonie; skrzydło zachodnie - z dużymi oknami, zbudowane przez Stechera w latach 1491-1504; wschodnie skrzydło, dobudowane w połowie XVI w., - z oknami, kompozycyjnie odpowiadającymi środkowej części, ale z odmienną konstrukcją dachu.

W okresie tzw."kampianowskiej" rekonstrukcji ratusza na początku XVI w. do skrzydła zachodniego dobudowano według projektu Ambrożego Przychylnego renesansową attykę z arkaturą. Renesansowy charakter posiadał również trzypiętrowy ośmiościan wieży, zbudowany przez Bemera w 1619 roku na miejscu starego czworościanu. Wieża posiadała wysokość 58 m, wysmukła i elegancka pięknie wyglądała w panoramie miasta, sąsiadując z równie wspaniałymi sylwetkami wież Korniakta i kościoła Bernardynów (również autorstwa Bemera).

Wieżę wieńczyła kopuła z wiatrowskazem, w kształcie herbowego lwa (obecnie znajduje się w Muzeum Historycznym). Emblemat miasta w ciągu dwu wieków nabył aureoli mistyki: za każdym razem, gdy burza zrzucała wiatrowskaz z iglicy, Lwów nawiedzały kolejne kataklizmy dziejowe i klęski żywiołowe.

Poniżej kopuły, wieżę otaczał krużganek trębacza oparty na ośmiu kamiennych konsolach-lwach (rzeźbiarz Bernard Dickembosch). Trębacz ogłaszał alarm, wkładając trąbę w kamienne paszcze lwów. Dwa lwy stoją do dziś u wejścia do sztucznej groty na Wysokim Zamku, dwa inne ozdabiają studnię przy ulicy Kopernika, jeszcze dwa znajdują się na dziedzińcu Lwowskiej Galerii Sztuki. Pod balkonem wieży wmontowano zegar, posiadający cztery cyferblaty, ozdobiony postaciami amorków. Jeszcze niżej wieżę zdobiły herby, wizerunki św. Rocha i Stanisława Kostki, różne napisy i płaskorzeźby. W Muzeum Historycznym przechowywane są elementy dekoracyjne starej wieży - herb Lwowa dłuta Bemera (1608) oraz fragment płaskorzeźby, przedstawiającej łódź z wioślarzami (symbol handlowej potęgi Lwowa). Wśród licznych łacińskich sentencji, które dekorowały wieżę, była i taka:"Felix civitas, cui praesunt philosophi" - "Szczęśliwym jest miasto, rządzone przez filozofów". Salę główną rady miejskiej zdobiły malowidła ścienne, wschodnie dywany, portrety królów oraz hetmanów, mapy świata. W następnej największej sali ratuszowej -Izbie Sądowej, wisiał dużych rozmiarów obraz "Sąd ostateczny" namalowany jeszcze w XIV w. Charakterystyczną dekoracją wnętrz ratusza była biała broń - rozwieszona we wszystkich komnatach i korytarzach gmachu.

Na zewnątrz ratusza, na Rynku, znajdowały się liczne handlowe stoiska i kramiki. Na początku XIX w. stary budynek ratusza, zaniedbany i zrujnowany, postanowiono zburzyć i wznieść nowy. Eksperci austriaccy rozpatrywali liczne projekty. Jednogłośnie wypowiadali się za dobudową różnych budynków do starej, kampianowskiej wieży. W większości projekty wykonano w stylu późnego klasycyzmu, niektóre stanowiły syntezę architektury z monumentalną rzeźbą (na przykład, projekt Antoniego Steinkellera). W końcu, we Wiedniu zatwierdzono wspólny projekt lwowskich architektów Józefa Markla i Franciszka Treschera. Chęć zachowania wieży jako zabytku architektonicznego oraz drogiego dla lwowiaków symbolu, pokonała wszelkie wątpliwości: otóż Marki i Trescher razem z dyrektorem miejskiego zarządu budowlanego Nimstetterem podpisali akt o przydatności wieży, mimo widocznych licznych uszkodzeń. Właśnie w czasie tej tragikomicznej ekspertyzy 14-go lipca 1826 roku wieża runęła. Członkowie komisji zdążyli uciec, ale w ruinach zginęło 8 osób - trębacz, jego córka, żołnierze oraz robotnicy.

Katastrofa ta przyśpieszyła rozbiórkę starego budynku i budowę nowego ratusza. 21 października 1827 roku uroczyście położono kamień węgielny. Autorzy projektu Trescher i Markl kierowali budową ratusza. W budowie wzięli również udział architekci Alojzy Wondraschka i Jerzy Głogowski. Uroczyste poświęcenie i otwarcie ratusza odbyło się 2-go października 1835 r. W niezmienionym stanie ratusz przetrwał do 1848 r, upamiętnił go na ilustracji K. Auer w 1837 r. Okazały gmach (długi 78 m, szeroki 58 m), o wiele większy od poprzedniego, trzypiętrowy prostokątny budynek, imponował Iwowianom. Zbudowano też 65-metrową wieżę, uwieńczoną kopułą. Na wieży umieszczono nowy zegar, cudo ówczesnej mechaniki. Wspaniałe wyposażenie głównej sali rady miejskiej - marmur i złocone stiuki, kosztowało 17 tys. złotych. Główną południową fasadę miały ozdobić płaskorzeźby -mitologiczne postacie oraz arabeski dłuta Jana Schimsera. Niestety, Schimser zakończył owe 25 rzeźb dopiero w 1847 roku i tymczasowo złożono je na strychu ratusza, gdzie w następnym roku, podczas bombardowania miasta zostały zniszczone. Koszty budowy całego gmachu wyniosły ponad pół miliona złotych. Wnętrze liczyło 156 komnat i 9 dużych sal. Oprócz urzędów magistrackich mieściła się tutaj Galicyjska Kasa Oszczędności, Szkoły Realna i Przemysłowa, Muzeum Przemysłowe, a z początkiem XX w. - archiwum miejskie.

1-go listopada 1848 r wybuchło powstanie antyaustriackie. Następnego dnia artyleria generała Hammersteina ostrzelała śródmieście. Ratusz spłonął, szczególnie ucierpiały wnętrza oraz górna część budynku. Odnowiono gmach w latach 1849-1851, według projektu Jana Salzmana. Zamieniono attyki nad fasadami na trójkątne frontony, kopulasty dach wieży na blankowy, dla założenia sygnalizacji przeciwpożarowej. Wiosną 1851 r. ukończono renowację ratusza, którą przeprowadzili architekci Wilhelm Schmidt, Wincenty Rawski i Józef Franz. 3-go maja 1851 r. z wieży rozległo się bicie nowego zegara, wykonanego na fabryce Wilhelma Stiehle pod Wiedniem. Nieco zmodernizowany mechanizm tego zegara służy do dziś. Z wieży ratuszowej rozpościera się przepiękna panorama miasta. Oglądać ją lwowianie mieli okazję corocznie, w dniu święta polskiej konstytucji 3-go maja. Obecnie zwiedzanie wieży jest stale dostępne dla grup wycieczkowiczów.

Zespół architektoniczny ratusza i Rynku uzupełniają cztery kamienne studnie z posągami antycznych bóstw dłuta rzeźbiarza Hartmana Witwera (ok. 1810-1814), które dodają uroku budynkowi o dość lakonicznych i surowych formach. Południowa i zachodnia fasady akcentowane są masywnymi portykami z frontonami. Styl ratusza - racjonalny, oszczędny w stosowaniu dekoracji - wciela zasady późnego austriackiego klasycyzmu oraz biedermeieru. Typowy dla sztuki galicyjskiej połowy XIX w. styl ten oceniony był niegdyś przez badaczy negatywnie jako „biurokratyczny" lub „koszarowy". Z dzisiejszego punktu widzenia zauważalna jest pewna estetyczna wartość gmachu ratusza, szczególnie harmonijność całości, jednolitość brył oraz dominacja wieży w panoramie miasta. Ratusz stał się centrum, skupiającym wokół siebie śródmieście, a jego wieża stanowi charakterystyczny wizualny element sylwetki Lwowa.

Próby gruntownej przebudowy „Świątyni urzędu miejskiego" na zasadach stylizacji lokalnych motywów artystycznych, rozpoczęte na przełomie XIX-XX w., nie zostały zrealizowane. Były to projekty ratusza w tradycyjnych dla okresu historyzmu stylach neogotyckim, neobarokowym (ciekawy projekt Alfreda Zachariewicza, 1897) albo transformacji galicyjskiego renesansu (projekt Józefa Piątkowskiego, 1907). Zrealizowano natomiast niektóre projekty ozdobienia fasad oraz wnętrz. W roku 1880 z okazji przyjazdu cesarza Franciszka Józefa do Lwowa główne wejście ozdobiono portalem z kamiennymi rzeźbami: były to dwa lwy dłuta Tadeusza Barącza oraz alegorie Gościnności, Męstwa i Patriotyzmu, wykonane przez Leonarda Marconiego. Posągi na klatce schodowej i w korytarzach (a propos, alegorię samorządu Lwowa) wykonali Tadeusz Błotnicki, Zygmunt Trembecki i Feliks Mikulski. Rzeźby te (oprócz lwów) zlikwidowano w czasie rekonstrukcji ratusza w latach 1928-1929. W tym też okresie wnętrza, w szczególności sala rady miejskiej, zostały przebudowane w stylach konstruktywizmu i art deco, według projektów Witolda Rawskiego i Rudolfa Martuli. Sala główna otrzymała nowy żelbetowy strop, dekorowany kasetonami oraz ornamentem. Malowidło ścienne Maurycego Flecka (1906) zostało zamalowane, a ogromnych rozmiarów obraz Jana Styki „Polonia" z sali rady przeniesiono do miejskiej Galerii Narodowej. Witold Rawski, zwolennik modernizacji w stylu art deco, stworzył w 1928 r. szkice malowideł ściennych w gabinecie prezydenta miasta, zamiast secesyjnego wystroju wnętrza z 1905 r. Projekty nowych lwów przy wejściu oraz innego zakończenia wieży wówczas nie zostały zrealizowane.

Po II wojnie światowej gmach ratusza nie zaznał kardynalnych zmian. Zamieniono przeznaczenie sal, w szczególności wystrój wnętrz. Z sali rady miejskiej znikły malowidła ścienne, płaskorzeźby i portrety burmistrzów. Fasadę ratusza ozdobiły nowe tablice pamiątkowe. Na nowo zostały wyrzeźbione kamienne lwy (dwukrotnie w 1948 i 1981 r.) przez Eugeniusza Dzyndrę. Nowy herb na tarczy lwów pojawił się zgodnie z zarządzeniem rady miejskiej w 1990 r., a w 1994 fronton głównej fasady ozdobiono płaskorzeźbą „Wielki herb Lwowa" z postacią książęcego wojownika (rzeźbiarz Walery Patiuk, według szkiców Iwana Tureckiego z 1990 r.).

Jurij BIRIULOW (Nr 19, wrzesień 1996)