|
Biuletyn Informacyjny TMLiKPW - Oddział Stołeczny
Nr 39
„Księgi pielgrzymstwa lwowskiego"
w zbiorach Kolekcji Leopolis Muzeum Niepodległości w Warszawie W ciągu 12 lat funkcjonowania Kolekcji Leopolis Muzeum Niepodległości w Warszawie (powołanej z inicjatywy Oddziału Stołecznego Towarzystwa Miłośników Lwowa wspólnie z Muzeum Niepodległości i w jego siedzibie) do jej zbiorów ponad 80 ofiarodawców przekazało łącznie około 2400 różnych obiektów. Jako integralna część zasobów Muzeum Niepodległości zbiory Kolekcji stanowią własność narodową. Zgromadzone dotychczas materiały dotyczą głównie dziejów Lwowa w okresie zaborów i w latach II Rzeczypospolitej; tylko ich niewielka grupa odnosi się do obszaru Małopolski Południowo-Wschodniej, a jeszcze mniej - do Kresów Północno-Wschodnich1. W całości zbiorów bardzo wartościową i najobszerniejszą dokumentację ma środowisko radiowe przedwojennego Lwowa - w tym Wesoła Lwowska Fala w latach 1933-1939, następnie prowadząca działalność na wychodźstwie jako Czołówka Teatralna Wojska Polskiego Nr 1 w czasie drugiej wojny światowej, w Rumunii, Francji i Wielkiej Brytanii (do listopada 1946 r.). Dokumentację tę zebrali artyści, członkowie zespołu: Kazimierz Jan Wajda, Henryk Vogelfänger, Włada Majewska, Józef Wieszczek2. Obejmuje ona materiały zachowane luzem (fotografie, zaproszenia, afisze i programy występów, wycinki prasowe z recenzjami) z lat 1934-1945 oraz trwale oprawione albumy, pamiętniki, księgi pamiątkowe, przez Witolda Szolginię nazwane „księgami pielgrzymstwa lwowskiego". Są one różnego kształtu i formatu, w skórzanych, płóciennych lub kartonowych oprawach, niektóre mają wmontowane odznaki polskich jednostek wojskowych. Do tych książek-pamiętników podróży i występów, poza wpisami okolicznościowymi wybitnych i zwyczajnych osób-widzów, wpisywane są daty i nazwy odwiedzanych miejscowości, wklejane recenzje, fotografie, listy od żołnierzy. 
Fotografie wykonał Tadeusz Stani, Muzeum Niepodległości w Warszawie W zbiorach Kolekcji Leopolis znajduje się sześć ksiąg-pamiętników. Dwie pozycje obrazują przedwojenną działalność Lwowskiej Fali. Pierwsza z nich - to niezwykle cenna, osobista księga pamiątkowa spikera i lektora Lwowskiej Rozgłośni Polskiego Radia oraz jednego z filarów Wesołej Lwowskiej Fali, Kazimierza Jana Wajdy (1905-1955), popularnego „Szczepka", założona przezeń już w sierpniu 1934 roku, zatytułowana „Napamiętnik Pana Szczepana Migacza z Lwowa". Na dzisiaj nie jest bliżej znana droga tej prywatnej księgi Kazimierza Wajdy, wiadomo tylko, że niejako w spadku po zmarłym w październiku 1990 r. w Warszawie Henryku Vogelfängerze dostała się ona w ręce Witolda Szolgini, a w listopadzie 1998 r. przekazem Wandy Szolginiowej trafiła do zbiorów Kolekcji Leopolis. Oprawiona przez lwowskiego introligatora Jana Hewaka w ozdobnie wytłaczaną skórę brązową Księga ma wymiary 33,7 x 21 x 4,6 cm, jest zapisana do około 1/3 objętości (pozostałe karty są czyste). Zawiera wiele wpisów różnych osób, wyrażających uznanie i sympatię dla jej właściciela oraz ogromną miłość dla rodzinnego Lwowa. Wpisy pochodzą z okresu od 6 sierpnia 1934 do 31 sierpnia 1939 r. Księgę otwiera wpis Juliusza Petry'ego, ówczesnego dyrektora Lwowskiej Rozgłośni Polskiego Radia, po drugiej wojnie światowej współtwórcy Wrocławskiej Rozgłośni Polskiego Radia i współorganizatora Polskiej Telewizji:
Dalsze wpisy, dokonane we Lwowie, Truskawcu, Tustanowicach, Jarosławiu, Warszawie, Poznaniu i wielu innych miejscowościach Polski złożyli m.in.: Wiktor Budzyński, Włada Majewska, Stefania Zielińska, Teodozja Lisiewicz, Ewa Stojowska, Love Short, Józef Wieszczek, Adolf Fleischer, Mieczysław Monderer, Czesław Halski, Jerzy Tepa i inni artyści Lwowskiej Fali; spośród osób bardziej oficjalnych m.in. gen. Michał Tokarzewski-Karaszewicz, ówczesny szef Dowództwa Okręgu Korpusu VI we Lwowie i jego żona Irena, gen. Roman Abraham, jeden z dawnych dowódców Obrony Lwowa w listopadzie 1918 r. także duchowni - ks. Bolesław Twardowski, lwowski arcybiskup-metropolita, ks. Michał Rękas (1895-1964), twórca cotygodniowych audycji radiowych, nadawanych przez Lwowską Rozgłośnię PR w cyklu „Radio - chorym", po wojnie czynny w Katowicach; liczne są wpisy artystów teatru i kina, kompozytorów, literatów, sportowców, malarzy, wojskowych. Księga zawiera też kilka rysunków, m.in. artysty malarza Stanisława Mikuły, przedstawiających „Szczepka" i „Tońka", fotografie (w tym piękne zdjęcie Chóru Juranda, 6 VII 1936), odciski pieczęci różnych redakcji, rozgłośni radiowych, restauracji, szkół itd. Księga Kazimierza Wajdy najprawdopodobniej stała się wzorem do prowadzenia niektórych później założonych, podobnych „napamiętników" - albumów przez innych artystów Lwowskiej Fali.3 Drugą pozycją są dwa zeszyty-bruliony, które najprawdopodobniej sporządził Henryk Vogelfänger (1904-1990). Autorstwo i własność zeszytów zdaje się potwierdzać tekst zamieszczony na początku pierwszego z nich: „ Wszystko, co w tym zeszycie pochlebne/ dla mnie - mojej Lesi/ poświęcam /23 X/33 ". A Lesia to Leontyna, pierwsza żona Vogelfängera; ustaliła to pani Wanda Szolginiową, która te zeszyty przekazała do zbiorów Kolekcji Leopolis w dniu 16 marca 2000 r. W tekturowych sztywnych okładkach, o wymiarach 29,8 x 23 cm, papier w linie, zeszyty zawierają dokumentację występów całego zespołu Wesołej Lwowskiej Fali w latach 1933-1935. Dominują w nich naklejone wycinki prasowe z recenzjami występów zespołu, ale przede wszystkim „Tońka" i „Szczepka", są też fotografie, z okresu od 2 kwietnia 1933 do 11 marca 1935. W zeszytach występują liczne ślady po odklejonych zdjęciach, wyjętych afiszach itp. Cztery inne księgi-pamiętniki obejmują działalność Lwowskiej Fali na wychodźstwie. Indywidualny pamiętnik-album pani Włady Majewskiej (19 marca 1911 we Lwowie), podarowany w roku 1995 Witoldowi Szolgini, a 5 sierpnia 1996 r. przez Wandę Szolginiową został przekazany do zbiorów Kolekcji Leopolis. Składa się z dwóch tomików. Na okładkach obydwu mają miejsce liczne ślady i uszkodzenia po wyjętych z nich odznakach (zachowało się tylko 7 odznak). Pamiętnik zawiera: wpisy członków zespołu Lwowskiej Fali i różnych innych osób dokonane w okresie od 7 listopada 1939 r. w Bukareszcie do 16 stycznia 1945 r. w Paryżu (m.in. wpis Ksawerego Pruszyńskiego, gen. Lucjana Żeligowskiego); fotografie zespołu, na przykład piękne zdjęcie opatrzone napisem - „Nasz pierwszy występ w Buzau 14 XI 1939", gdzie wystąpili: Stanisław Wasiuczyński, Jan Barszczewicz, Włodzimierz Kuliszkiewicz, Kazimierz Jan Wajda, Bogusław Urbański, Stanisław Czerny, Leszek Czajkowski, Tadeusz Fabiański, Ludwik Bojczuk, Wiktor Budzyński, Włada Majewska, Wincenty Rapacki, Józef Wieszczek, Roman Sokołowski, albo tak przez właścicielkę pamiętnika opisana fotografia -„Timisul de Jos" 15 I 1940 „Lwowska Fala" po przedstawieniu w obozie Junaków. Kolacja w towarzystwie Becka i jego córki"; recenzje i notatki prasowe z występów Lwowskiej Fali (przeważnie pochodzące z „Kuriera Polskiego"); wiersze Wiktora Budzyńskiego; malunki i rysunki, w tym piękny portrecik Włady Majewskiej wykonany przez Adama Bunscha (1896-1969), z datą: 14 I 1941; karty korespondencyjne, odciski pieczęci, znaczki pocztowe Poczty Polskiej wydane na obczyźnie w latach 1939-1943; mapa Rumunii z zaznaczoną trasą występów oraz kalendarium szlaku wojennego Lwowskiej Fali od wyjazdu ze Lwowa w dniu 11 września 1939 do 11 lipca 1941 r. we Francji i Wielkiej Brytanii. Luźną wkładkę do pamiętnika stanowi Program Nr 4 Czołówki Teatralnej Wojska Polskiego „Lwowska Fala" pt. „Chłopcy z Polski", 1941-1942/druk ss. 12/. Indywidualna księga-pamiętnik Józefa Wieszczka (1907-1968), aktora, parodysty i imitatora dźwięków akustycznych audycji rozrywkowej „Na Wesołej Lwowskiej Fali", czynnego też w zespole w latach 1939-1946, na początku lat 80. XX w. przez Elżbietę Wieszczkową ofiarowana Witoldowi Szolgini, została przekazana do zbiorów Kolekcji Leopolis przez Wandę Szolginiową w dniu 15 kwietnia 2005 r. podczas uroczystego spotkania z darczyńcami na 15-lecie Muzeum Niepodległości. Księga Józefa Wieszczka jest w solidnej skórzanej oprawie, jej obydwie okładki zdobi ponad 40 wmontowanych pułkowych i innych odznak polskich jednostek wojskowych przedwojennych i Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Księgę otwiera unikatowe kalendarium występów „Lwowskiej Fali", podające daty oraz nazwy miejscowości i wojskowych jednostek, wydarzenia od wyjazdu ze Lwowa w dniu 11 września 1939, aż po ostatni występ zespołu w dniu 17 listopada 1946 w Szpitalu Wojskowym w Whiterchurch w Wielkiej Brytanii; jest tu wykaz wszystkich ponad 800 występów „Lwowskiej Fali" w latach 1940-1946. Wklejona obok fotografia opatrzona jest podpisem: Pierwszy występ Polskiego Zespołu Artystycznego YMCA w Buzau 14 XI i 15 XI 1939 r. A na niej przedstawieni stoją: Stanisław Wasiuczyński, Jan Barszczewicz, Włodzimierz Kuliszkiewicz, Kazimierz Jan Wajda, Bogusław Urbański, Stanisław Czerny, Edmund Ostrowski, Lesław Czajkowski; siedzą: Tadeusz Fabiański, Wiktor Budzyński, Włada Majewska, Józef Wieszczek, Roman Sokołowski; śpią: Ludwik Bojczuk i Wincenty Rapacki. Wszystkie następne karty Księgi pełne są odręcznych wpisów, wrysowanych i wmalowanych ilustracji, wklejonych dokumentalnych zdjęć oraz w inny sposób włączonych rozmaitych pamiątek - polskich emigracyjnych znaczków pocztowych, wstążek z czapek marynarzy polskich okrętów wojennych, jadłospisów jakichś przyjęć itd. Wpisy otwiera nota kierownika zespołu „Lwowskiej Fali", Wiktora Budzyńskiego, złożona w dniu 24 listopada 1939 w Buzau, z wyrazami nostalgii za opuszczonym krajem i Lwowem. Dalej, w różnych odstępach czasu, wpisy wielu polskich generałów, m.in. gen. Zygmunta Szyszko-Bohusza - dowódcy Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich, gen. Lucjana Żeligowskiego, gen. Klemensa Rudnickiego, gen. Rudolfa Dreszera, gen. Władysława Andersa. W styczniu 1940 r. wpisy złożyli m.in.: ostatni minister spraw zagranicznych II Rzeczypospolitej, internowany w Rumunii, Józef Beck, jego żona Jadwiga oraz jej córka Joanna Burhardt, pasierbica ministra; minister przemysłu i handlu Antoni Roman i jego żona. 6 kwietnia 1940 w Paryżu wpis swój złożył biskup polowy Wojska Polskiego Józef Gawlina. Kulturę i sztukę reprezentują w księdze Wieszczka m.in. Melchior Wańkowicz, Czesław Miłosz (wpisał się 28 listopada 1939 w Bukareszcie), pisarz-lotnik Janusz Meissner, pisarz i publicysta Ksawery Pruszyński (podpisany jako skromny plutonowy-podchorąży), śpiewaczka Ada Sari, śpiewak Paweł Prokopieni, artyści malarze i graficy -Stanisław Mikuła i Antoni Wasilewski, i oczywiście wszyscy członkowie zespołu „Lwowskiej Fali". Sporo nazwisk autorów wpisów jest nieczytelnych, podobnie jak nazwy wielu jednostek organizacyjnych wojskowych.4 Pewnego rodzaju kroniką ilustrowaną komponowaną w sposób zamierzony, jest księga założona przez Kazimierza Jana Wajdę w 1942 r. w Edynburgu, w 10. rocznicę pierwszej audycji radiowej Wesołej Lwowskiej Fali (23 X 1932 we Lwowie). Księga ta później dostała się w ręce Leona Bojczuka (1903-1973), po jego śmierci pozostawała u zaprzyjaźnionej właścicielki mieszkania, aż trafiła do pani Włady Majewskiej, która podarowała ją do zbiorów Kolekcji Leopolis w dniu 7 lipca 1998 r. Księga ma wymiary 39,5 x 32 x 6,5 cm, okładki płócienne granatowe, grzbiet bordo, 146 kart kremowego papieru (w tym 65 niezapisanych). Na zewnętrznej stronie przedniej okładki w kolorze złota, napis: CZOŁÓWKA TEATRALNA W.P. (Lwowska Fala) 1932-1942. Księgę inicjuje tekst:
Czasów lwowskich dotyczy zbiorowe zdjęcie opatrzone podpisem „... przed samą wojną... w dużym studio naszej, lwowskiej Rozgłośni P.R....", przedstawiające jej pracowników, a także druk-afisz Rozgłośni Polskiego Radia we Lwowie w sprawie konkursu dla świetlic 1-10 luty 1937. Pozostałe materiały ilustrują działalność „Lwowskiej Fali" na wychodźstwie w okresie od listopada 1939 do połowy 1945 r. Dominują fotografie (około 160 sztuk) z występów i objazdów, zdjęcia z okazji uzyskania dyplomów przez Władę Majewską Henryka Vogelfängera i polskich studentów na wydziale prawa administracyjnego Uniwersytetu w Edynburgu w 1945 r. Zwracają uwagę drukowane, przeważnie barwne afisze przedstawień z lat 1939-1944. Występują nieliczne bilety wstępu oraz programy przedstawień. Liczne są natomiast życzenia i podziękowania dla „Lwowskiej Fali", pochodzące od różnych osób i jednostek wojskowych, m.in. od gen. Stanisława Maczka, gen. Mariana Kukiela, Olgi Małkowskiej. Jest grupa materiałów fotograficzno-tekstowych z uroczystości obchodu 10-lecia pracy zespołu „Lwowskiej Fali", rozpoczętej w Rozgłośni Lwowskiej Polskiego Radia w 1932 r., a obchodzonej 23 października 1942 w lokalu Czołówki Teatralnej Wojska Polskiego przy 22, Inverleith Place w Edynburgu. Umieszczonym w księdze fotografiom, dokumentom itp. materiałom towarzyszą teksty - komentarze (w postaci maszynopisu), niekiedy dosyć obszerne, jak na przykład tekst mówiący o losach wojennych zespołu w okresie od 11 marca do 22 czerwca 1940 r. we Francji (pobór do wojska, przemianowanie zespołu na „Polową Czołówkę Teatralną Nr 1" „Lwowska Fala", miejsca i daty występów), opis działalności w Wielkiej Brytanii od 25 czerwca do 29 września tego roku (przedstawienia, ponowne zorganizowanie Czołówki jako teatralnego zespołu żołnierskiego na prawach pododdziału z przydziałem służbowym do Wojskowego Biura Propagandy i Oświaty przy Sztabie Naczelnego Wodza w Londynie, ewidencyjnie zaś do Ośrodka Zapasowego 10 Brygady Kawalerii Pancernej) itd. Opis identyfikacyjny nazwisk osób występujących na fotografiach wykonała pani Włada Majewska. Innego rodzaju pamiątką jest ogólna Księga Pamiątkowa Lwowskiej Rozgłośni Polskiego Radia ufundowana „Lwowskiej Fali" przez Pierwszą Samodzielną Brygadę Spadochronową w Szkocji w 1944 r. Bardzo okazała, oprawiona w czerwoną imitację skóry, ma wymiary 42,5 x 35 x 5,5 Cm, waży aż 6,5 kg, zawiera 200 kart białego, wysokogatunkowego kartonu (w tym 63 strony zapisane, pozostałe są czyste). Zewnętrzna strona przedniej okładki, oprócz plakietki fundatorów, zawiera 43 odznaki najrozmaitszych organizacyjnych jednostek różnych rodzajów broni Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie m.in.: orły wojsk lądowych, Polskiej Marynarki Wojennej i wojsk lotniczych; odznaki Wojska Polskiego we Francji, odznaki pamiątkowe Korpusu Polskiego w Wielkiej Brytanii, odznaki pamiątkowe 2. Korpusu Polskiego itd. Księgę -„rozpoczętą na ziemi brytyjskiej w przededniu wymarszu I Dywizji Pancernej na front w Normandii" - inicjuje wpis Władysława Raczkiewicza, ówczesnego Prezydenta Rzeczypospolitej na wychodźstwie, dokonany w Londynie w 1944 r. Z datą 13 lipca 1944 w Pickering (Yorkshire) wpisał się gen. Stanisław Maczek, dowódca Pierwszej Dywizji Pancernej, do której zespół „Lwowskiej Fali" został organizacyjnie przydzielony i z którą wkrótce z Wielkiej Brytanii wyruszył na zachodni front działań wojennych. Dalej Księga zawiera wpisy znanych dowódców i przedstawicieli różnych jednostek wojskowych; wielu zespołowym wpisom towarzyszą liczne odciski pieczęci poszczególnych wojskowych jednostek organizacyjnych Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie; jest sporo rysunków, malunków akwarelą i gwaszem. Ostatni wpis w Księdze złożył gen. Władysław Anders 19 czerwca 1951 r. w Londynie, ofiarowując też „Lwowskiej Fali" odznakę 2. Korpusu. 11 czerwca 1951 r., także w Londynie, wpisu dokonał - wedle identyfikacji Witolda Szolgini - Wiktor Budzyński, który też Księgę powierzył Henrykowi Vogelfangerowi, gdy ten wyjeżdżał z Wielkiej Brytanii do Johannes-burga w Związku Południowej Afryki. Po śmierci Vogelfangera (zm. 6 X 1990 w Warszawie) jego syn, Antoni Barker (ur. 1955) przekazał ją w bezterminowy depozyt Witoldowi Szolgini, a 3 września 1996 r. przekazem Wandy Szolginiowej trafiła do Kolekcji Leopolis. Wraz z Księgą została przekazana specjalna, drewniana walizka z okuciami, opatrzona angielskim napisem: „Polish Air Force Remembrance5. Poza zbiorami Kolekcji Leopolis Muzeum Niepodległości - według aktualnego stanu wiedzy -znajdują się pamiętniki dwojga artystów: Miry Grelichowskiej i Ludwika Bojczuka. Dwutomowy album-pamiętnik Miry Grelichowskiej (1910-1988), przechowywany jest w Zbiorach Specjalnych Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Zawiera wpisy złożone w okresie od grudnia 1940 w Szkocji do 18 października 1947 we Wrocławiu oraz kilkaset fotografii (opisanych) przedstawiających wydarzenia od lata 1939 do lipca 1947 r. To ogromnie wartościowy i obszerny zbiór ikonograficzny, ilustrujący działalność zespołu „Lwowskiej Fali", do którego Grelichowska, artystka warszawska, wstąpiła w Rumunii i z którym przebyła cały szlak wojenny. Pamiętnik-kronikę Ludwika Bojczuka (1903-1973) ofiarował do zbiorów Koła Lwowian w Londynie Lesław Czajkowski, siostrzeniec Kazimierza Wajdy, członek zespołu „Lwowskiej Fali". Według informacji zamieszczonej w londyńskim „Biuletynie Koła Lwowian", „ten cenny rękopis" obejmuje 300 stron i zawiera 105 fotografii.6 Przechowywane w zbiorach Kolekcji Leopolis Muzeum Niepodległości w Warszawie „księgi pielgrzymstwa lwowskiego" i inne materiały „Lwowskiej Fali" są niezwykle cenną dokumentacją z teatralnego i historycznego punktu widzenia, są wyjątkowo cenne w aspekcie badawczym i wystawienniczym. Zawierzone Muzeum Niepodległości zbiory Kolekcji Leopolis, jako dary byłych rodzin lwowskich i kresowych, ich spadkobierców oraz wszystkich innych osób służą badaczom i ekspozycjom muzealnym. Miejmy nadzieję, że będą one nadal ubogacane, z korzyścią dla przyszłych badań, ekspozycji i dokumentowania polskiej przeszłości Lwowa i całych ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, które przez wieki tworzyły wspaniałe dziedzictwo kulturowe i cywilizacyjne. Fotografie wykonał Tadeusz Stani, Muzeum Niepodległości w Warszawie 1 Szersze informacje o powołaniu Kolekcji Leopolis, składzie jej Rady, darczyńcach i przekazanych darach oraz zrealizowanych wystawach, zob. Helena Wiórkiewicz: Kolekcja Leopolis Muzeum Niepodległości w Warszawie. „Rocznik Lwowski" 1997-1998, s. 289-324 oraz „Niepodległość i Pamięć", 1999 nr 1 s. 223-273. 2 O działalności środowiska radiowego przedwojennego Lwowa, o Lwowskiej Fali i niektórych zachowanych materiałach, zob.: Tadeusz Dubicki: Wojsko Polskie w Rumunii 1939-1941, Warszawa 1994; Czesław Halski: Polskie Radio Lwów, Londyn 1985: Stanisław Marczak-Oborski: Teatr czasu wojny. Polskie życie artystyczne w latach II wojny światowej 1939-1945, Warszawa 1967; Anna Mieszkowska: Czołówka Teatralna Wojska Polskiego Nr 1 Lwowska Fala 1939-1946, „Pamiętnik Teatralny" 1998 z. 1-2 s. 81-137; Witold Szolginia: Na Wesołej Lwowskiej Fali, Warszawa 1991; Tenże: Tamten Lwów, Tom VI: Rozmaitości, Wrocław 1994; Helena Wiórkiewicz: Kolekcja Leopolis Muzeum Niepodległości w Warszawie, „Niepodległość i Pamięć", 1999 nr 1/14/ s. 223-245. 3 Opis księgi Kazimierza Jana Wajdy „Napamiętnik Szczepana Migacza zy Lwowa", zob.: Witold Szolginia: Tamten Lwów, Tom VI: Rozmaitości ... s. 108-116 4 Opis Księgi Pamiątkowej Józefa Wieszczka przedstawił Witold Szolginia: Tamten Lwów, Tom VI: Rozmaitości..., s. 116-126. 5 Witold Szolginia: Tamten Lwów, Tom VI: Rozmaitości ..., s. 126-140. 6 „Biuletyn Koła Lwowian", Londyn, grudzień 1981 nr 42 s. 93.
|
