Prof. Rudolf Weigl, wynalazca szczepionki przeciwko tyfusowi plamistemu, nie otrzymał Nagrody Nobla, mimo że był tego blisko, a gdy wysunięto Jego kandydaturę (przed II wojną światową), okazało się, że jego osiągnięcia naukowe nie pasują do statutu nagrody. Z kolei w czasie wojny i po jej zakończeniu na przeszkodzie stanęły względy polityczne.

Rudolf Weigl urodził się w Přerovie na Morawach w 1883 roku. jego rodzice byli Austriakami. Gdy miał pięć lat, stracił ojca. Matka ponownie wyszła za mąż za Józefa Trojnara, polskiego nauczyciela, który pracował kolejno w gimnazjach w Jaśle, Tarnopolu i Stryju. Drugie małżeństwo matki i atmosfera domu rodzinnego spowodowały, że Rudolf z wyboru stał się Polakiem, co miało w późniejszych latach istotny wpływ na jego losy.

Rudolf Weigl studiował nauki przyrodnicze i medyczne na Uniwersytecie Lwowskim, gdzie jego nauczycielem byt prof. Józef Nusbaum - Hilarowicz. W 1907 r. otrzymał promocję doktorską, a w 1913 r. został prywatnym docentem parazytologii, anatomii porównawczej i histologii UJK we Lwowie. W czasie I wojny światowej, dzięki subwencji austriackiego Ministerstwa Wojny, Weigl rozpoczął studia nad tyfusem plamistym w obozach dla uchodźców wojennych i jeńców w Czechach i na Morawach. Choroba ta zbierała wówczas obfite żniwo ofiar. W 1918 r. Rudolf Weigl został asystentem, a w dwa lata później profesorem w Katedrze Biologii Ogólnej UJK. Uniwersytecka pracownia dzięki dokonaniom naukowym profesora stała się w latach 20. i 30. znanym na całym świecie ośrodkiem badań epidemiologicznych². W tym czasie Rudolf Weigl zidentyfikował bakterię³ wywołującą tyfus plamisty (dur osutkowy) oraz opracował oryginalną metodę zakażania tą bakterią wszy odzieżowej. Dzięki kontrolowanej hodowli bakterii tyfusu w organizmie wszy możliwe stało się rozmnażanie jej w dowolnych ilościach, a następnie opracowanie przez uczonego szczepionki uodparniającej przeciw tyfusowi. Badania nad durem plamistym i wynalezienie szczepionki były najbardziej znanymi dokonaniami naukowymi prof. Weigla, który oprócz parazytologii uzyskał znaczące wyniki naukowe także w zakresie cytologii i transplantacji.

Przed wojną szczepionka przeciwko durowi plamistemu była znana na całym świecie. W instytucie profesora wytwarzano ją na niewielką skalę w celu zwalczania ognisk tej choroby w koloniach włoskich i francuskich w Afryce, w Australii, Chinach i w innych krajach, gdzie rozprzestrzeniały się jej epidemie. W tym czasie Weigl zaliczany był do światowej czołówki uczonych zajmujących się badaniami chorób epidemicznych. Wyrazem uznania dla niego były m. in. członkostwo w belgijskiej Królewskiej Akademii Nauk i w Nowojorskiej Akademii Nauk oraz najwyższe odznaczenie papieskie Order Rycerski Św. Grzegorza, przyznany przez papieża Piusa XI za zasługi w zwalczaniu epidemii tyfusu w krajach, gdzie działały misje katolickie.

Po zajęciu Lwowa przez wojska sowieckie, w 1939 r. zakład produkcji szczepionki został na dużą skalę rozbudowany, profesor Weigl otrzymał nominację na jego kierownika naukowego. Sowieckie władze okupacyjne rozwinęły produkcję szczepionki ze względu na potrzeby swojej armii, jak również w celu likwidacji endemicznych ognisk tyfusu w Karpatach. W 1940 r. prof. Rudolf Weigl nie przyjął propozycji złożonej przez Nikitę Chruszczowa, wówczas I sekretarza Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego na Ukrainie, który proponował mu przyjęcie tytułu akademika we Wszechzwiązkowej Akademii Nauk w Moskwie. Po wkroczeniu do Lwowa armii niemieckiej jego instytut nadal pod kierownictwem profesora produkował pod nadzorem władz okupacyjnych szczepionkę dla armii niemieckiej. Wykorzystując pozostawioną mu przez Niemców możliwość angażowania do pracy w instytucie osób potrzebnych do produkcji szczepionki prof. Weigl zatrudnił w nim jako tzw. karmicieli wszy, w charakterze hodowców i innych pracowników pomocniczych, dziesiątki profesorów, adiunktów i studentów lwowskiego uniwersytetu. Praca ta skutecznie chroniła ich przed wywózką na przymusowe roboty do Niemiec i przed innymi represjami. W tym czasie w instytucie pracowali m. in. tak znani uczeni, jak Stefan Banach, Bronisław Knaster, Jerzy Kuryłowicz, Eugeniusz Romer i Stefania Skwarczyńska, czy artyści⁴. jak Stanisław Skrowaczewski i Zbigniew Herbert. Używając różnych forteli prof. Weigl, poza produkcją na potrzeby armii niemieckiej, dostarczał wówczas szczepionkę także oddziałom AK, do gett żydowskich we Lwowie i Warszawie, a nawet do obozów koncentracyjnych w Oświęcimiu i na Majdanku. W czasie okupacji niemieckie] Rudolf Weigl odmówił podpisania tzw. reichslisty, z czym związane były propozycje ze strony władz niemieckich, by objął katedrę na uniwersytecie berlińskim. Niemcy proponowali także, że wystąpią o Nagrodę Nobla dla Rudolfa Weigla. Zastępca Heinricha Himmlera, gen. Katzman, który przedstawił te propozycje, po odmowie zasugerował, że może go spotkać ten sam los co innych profesorów lwowskich rozstrzelanych w lipcu 1941 r. na Wzgórzach Wuleckich we Lwowie. Mimo tej groźby Weigl podtrzymał swoje stanowisko w sprawie pozostania przy polskim obywatelstwie podkreślając, że byłoby nielojalne wobec Polaków przyjęcie niemieckiego obywatelstwa w czasie toczącej się wojny.

Po zakończeniu działań wojennych był profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego (1945—48) i uniwersytetu w Poznaniu (1948-51). W 1948 r. został pomówiony przez dwóch swoich pracowników o kolaborację z Niemcami. W tym samym roku władze PRL, znające antykomunistyczne poglądy profesora, przyczyniły się do tego, że nie otrzymał on Nagrody Nobla, do której kandydował. Profesor Rudolf Weigl zmarł w Zakopanem 11 sierpnia 1957 r. Dopiero pośmiertnie został odznaczony Krzyżem Komandorskim OOP.

We wrocławskim Muzeum Historycznym (oddział w Arsenale) została otwarta wystawa poświęcona życiu i dorobkowi naukowemu prof. Rudolfa Weigla. Otwiera ona cykl prezentacji wybitnych postaci lwowskiego środowiska naukowego. Będzie czynna do końca listopada br.

RAFAŁ BUBNICKI

Artykuł powyższy ukazał się w dzienniku „Rzeczpospolita”, wydanie 31.X/1.XI. 1994 r oraz w numerze 1994/19 Gazety Lwowskiej

Stanisław Kosiedowski