Przekład z rosyjskiego Antoni Sarkady

Zainteresowanie twórczością Jana Matejki we Lwowie pojawiło się jeszcze za życia artysty. Pod koniec XIX w., we Lwowie, w prywatnych i publicznych kolekcjach (hr. Potockich, hr. Dzieduszyckich, hr. Dunin-Borkowskich, Muzeum im, ks. Lubomirskich) zgromadzono znaczną ilość dzieł Jana Matejki. Duże znaczenie dla poznania twórczości mistrza miała otwarta w 1894 r. we Lwowie Wystawa Krajowa, na której dla prac Matejki wydzielono odrębny pawilon. Nic dziwnego więc, że, gdy w 1907 r. otwarto we Lwowie Galerię Obrazów, przejawiła ona inicjatywę utworzenia własnej kolekcji dzieł Jana Matejki. Przekazane zostało wówczas Galerii ostatnie, nie dokończone płótno Matejki „Śluby Jana Kazimierza", zakupione przez miasto na pamiętnej wystawie 1894 r., i wcześniej przechowywane w ratuszu.

Wkrótce Galeria weszła w posiadanie obrazów i rysunków artysty z kolekcji Mariana Gorzkowskiego, przyjaciela i pierwszego biografa Matejki, długoletniego sekretarza Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie, autora cennych komentarzy do dzieł Matejki, Ponadto Galeria pozyskała wówczas obrazy i rysunki z kolekcji Prylińskich, Macharskich i rodziny artysty.

W 1940 r. do zbiorów Galerii włączono pewną ilość dzieł Jana Matejki z innych kolekcji, w szczególności z Muzeum im. ks. Lubomirskich (obraz „Karol Gustaw z Szymonem Starowolskim przed grobowcem Władysława Łokietka w katedrze na Wawelu" — poz. kat. 2, dyplomowa praca artysty, wieńcząca okres edukacji Matejki w krakowskiej uczelni), ze zbioru Bolesława Orzechowicza (szkic „Stopka królowej Jadwigi" — poz. 3, i dwa szkicowe rysunki do ikonostasu greckokatolickiej cerkwi pod wezwaniem Podwyższenia św. Krzyża w Krakowie, mieszczącej się w dawnym kościele św. Norberta), z kolekcji hr. Leona Pinińskiego (pięć rysunków i seria szkiców — projektów dekoracji auli Politechniki Lwowskiej); ponadto pięć rysunków ze zbioru hr. Dzieduszyckich.

W 1946 r. siedem obrazów Jana Matejki ze zbiorów Galerii przekazano Muzeum Narodowemu we Wrocławiu. W 1959 r. Galeria otrzymała przypisywany Matejce „Portret dziada" — poz. kat. 10 — przekazany przez Muzeum w Wilnie.

Obecnie Lwowska Galeria Obrazów posiada niewielką lecz nader interesującą kolekcję prac Jana Matejki. Większość z nich była eksponowana na dwóch jubileuszowych wystawach artysty -we Lwowie w 1963 i 1988 r. Niniejsza wystawa po raz pierwszy po wojnie pokazuje w Polsce dzieła Jana Matejki z kolekcji lwowskiej. Eksponowane na wystawie prace pochodzą z różnych okresów twórczości artysty. Najwcześniejszy obiekt — to studium „Głowa dziada z Bramy Floriańskiej" — poz. kat. l, obraz namalowany przez 15-letniego Matejkę, najwcześniejsza — według świadectwa Mariana Gorzowskiego — malarska praca Matejki z żywego modelu w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie. O mistrzowskim opanowaniu sztuki portretowej przez artystę już we wczesnym okresie jego twórczości świadczy owalny, poetycki „Portret Teofili z Gorayskich Makomaskiej" — poz. kat. 4.

Unikalny charakter w malarstwie Matejki posiada pejzaż „Widok Bebeku pod Konstantynopolem", powstały w czasie pobytu artysty w Konstantynopolu w 1872 r. — poz. kat. 5.

Dojrzały, odznaczający się dużą ekspresywnością i monumentalnym rozmachem okres twórczości artysty reprezentowany jest prawie monochromatycznymi szkicami kompozycji na tematy historyczne: szkic — jeden z pierwszych — do obrazu „Sobieski pod Wiedniem", — poz. kat. 7, ukończonego w 1883 r. i ofiarowanego przez Matejkę papieżowi Leonowi XIII, oraz szkic zatytułowany „Jan Ziżka pod Kutna Horą" — poz. kat. 9, jedyna praca artysty związana z historią Czech, nie wykorzystana zresztą w ukończonym obrazie. Do tego samego okresu odnoszą się dwa wspaniale studia malarskie koni: „Studium -gniadego konia"—poz. kat, 8—do obrazu „Sobieski pod Wiedniem", i „Łeb siwego konia" — poz. kat. 11 — studium do obrazu „Dziewica Orleańska", ukończonego w 1886 r.

Znaczną część twórczego dorobku Matejki stanowią rysunki ołówkiem lub szkice akwarelowe, szkice kompozycji i szkice z natury, z których można prześledzić drogę wiodącą artystę od pomysłu obrazu do jego realizacji, i równocześnie przekonać się o mistrzostwie Matejki — rysownika.

Nie zawsze te szkice znajdowały swą realizację na płótnie, jak na przykład dwa akwarelowe szkice wykonane w 1859 r. w czasie pobytu artysty w Monachium: „Spalenie mieszczki krakowskiej Katarzyny Malcherowej" — poz. kat. 23 — i „Hołd Bohdana Chmielnickiego pod Zborowem" — poz. kat. 22.

Na wystawie pokazane są także wstępne szkice do tak znanych obrazów Matejki, związanych z ważnymi wydarzeniami z polskiej historii, jak „Hołd pruski" — poz. kat. 13, „Rejtan na sejmie warszawskim" — poz. kat. 26, — i „Przysięga Bohdana Chmielnickiego w Perejasławiu" — poz. kat. 41.

Rysunek zatytułowany „Głowa Hieronima Lubomirskiego" — poz. kat. 21 — i akwarelowe szkice polskich ubiorów — poz. kat. 20 — natomiast, to wstępne prace do ilustracji „Ubiorów w Polsce", których pierwsze wydanie ukazało się w 1860 r.

Duże zainteresowanie wywołuje ołówkowy „Autoportret" Matejki — poz. kat. 32, wykonany, jak wynika z podpisu, w 1873 r., gdy artysta mianowany został dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie. Z serii szkiców do ikonostasu greckokatolickiej cerkwi pod wezwaniem Podwyższenia św. Krzyża w Krakowie pochodzą dwa monumentalne w wyrazie rysunki: „Chrystus zmartwychwstający" — poz. kat. 4.2 — i „Czterej apostołowie" — poz. kat. 43, — zdumiewające bogactwem odcieni wydobytych ołówkiem.

Jednym z najważniejszych dokonań Matejki, realizacją, która zapoczątkowała odrodzenie malarstwa monumentalnego w Polsce, są malowidła ścienne w kościele Mariackim w Krakowie. Wśród wielu wstępnych szkiców do tych malowideł znajduje się i eksponowany na naszej wystawie duży, akwarelowy arkusz „Anioł" — poz. kat. 44.

Tak wygląda omówienie najbardziej godnych uwagi prac Jana Matejki, pokazanych na wystawie. Mamy nadzieję, że niniejsza ekspozycja umożliwi specjalistom i szerokim kręgom zwiedzających — miłośnikom talentu artysty — poszerzenie znajomości twórczego dorobku tego jednego z najwybitniejszych mistrzów ubiegłego stulecia.

GALINA DERGACZOWA (Lwowska Galeria Obrazów)